عارفى ربانى و صاحب مقام علم و عمل و كرامات است. از فيض محضر و انفاس قدسيه حضرت باقر- عليه ‏السّلام- بهره‏ مند گرديد و با فضيل بن عياض و ابو يوسف غسولى صحبت داشت. گفته ‏اند به ملاقات حضرت خضر- عليه ‏السّلام- نيز نايل آمده است. ابراهيم ادهم در سال 166 از دار دنيا رحلت نمود. درباره ‏ى مزار و محلّ دفن وى‏ اختلاف است. برخى گفته ‏اند در آخر عمر ناپديد شد و اثرى از وى نيافتند؛ بعضى نوشته ‏اند: در جزيره ‏اى از دنيا رفته و پيكرش رابه شهر صور در جنوب لبنان حمل، و در «مدفله» به خاك سپرده ‏اند. بنابر نقل ديگر: مزارش در «عَسْقَلان»، و به عقيده‏ ى عده ‏اى در «بغداد» و بنابر قولى در «شام» قرار دارد؛ و بعضى هم گفته ‏اند: در منطقه «خاكِ لوط» كرمان فرو رفته و مردم را فرو برده، و خود گريخته و از فلق نجات يافته و در آن‏جا وفات كرده است.
درباره‏ ى سبب توبه‏ ى وى امورى ذكر شده كه شايسته است به تراجم رجوع شود.

گفتار
- «سه حجاب بايد از پيش دل سالك برداشته شود تا درِ دولت به رويش گشاده گردد:
اول آن كه: اگر دو عالم را به عطاى ابدى به وى دهند، شاد نگردد؛ زيرا به موجودى شاد گشته و هنوز حريص است، «والحريصُ محرومٌ.»؛ (و حريص محروم است.)
دوّم آن كه: اگر هر دو عالم براى او باشد و از او بستانند، [با بى ‏چيزى‏] اندوهگين نگردد؛ زيرا اين نشان سخط است، «والسّاخط معذَّب.»؛ (ناراضى در عذاب است.)
سوّم آن كه: به هيچ مدح و تعريفى فريفته نشود؛ زيرا اين فريفتگى از پست همّتى است، و پست همّت از رسيدن به مقامات، محجوب است. سالك بايد عالى همّت باشد.
«و دليلُ ذلك كلِّه قولُه تعالى‏ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى‏ ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ‏.»(حدید/23)
و دليل همه ‏ى اين‏ها فرمايش خداوند متعال است كه مى ‏فرمايد: «تا از آن چه از دستتان رفته، اندوهگين نگرديد، و بر آن چه خداوند به شما عنايت فرموده،  خوشحال نباشيد».
- «چهار مركب دارم: چون نعمتى پديد آيد بر مركب شكر نشينم و به پيشوازش روم؛ و چون طاعتى پيش آيد بر مركب اخلاص؛ و چون بلايى، بر مركب صبر؛ و چون معصيتى، بر مركب توبه نشينم و استغفار نمايم.»
- «خدا را باور نكرده كسى كه شهرت به علم و عمل و كرم را دوست داشته باشد.»
- «علم را براى عمل طلب كنيد.»
- «از علامت عارف آن است كه بيشتر همّش خير و عبادت باشد و بيشتر كلامش ثنا و مدح.»
- «سنگين ‏ترين اعمال در ميزان، سنگين ‏ترين آن‏هاست بر بدن‏ها. كسى كه سر و كارش با عمل و مزد آن است و كسى كه عملى انجام نداده، هر دو تهيدست از دنيا مى‏ روند.»
- «ما قاسَيتُ شيئاً مِن أمر الدّنيا أشدَّ علىَّ مِن نفسى، مرّةً علىَّ، و مرةً لى؛ و أمّا هوآئى فقد واللَّه استعنتُ باللَّه عليه فأعاننى، واستكفيته سوءَ مغالَبته فكفانى؛ فواللَّهِ، ما آسى‏ على‏ ما أقبلَ من الدّنيا و لا ما أدبر منها.»
سختى هيچ امرى از امور دنيا را سخت‏تر از نفس خويش بر خود هموار ننمودم، گاهى عليه من است و گاهى به سود من و اما هوا و خواهش نفس، پس به خدا سوگند كه براى غلبه ‏ى بر او از خدا كمك طلبيدم و او مرا كمك نمود، و بر چيرگى و غلبه او از خدا طلب كفايت نمودم و خداوند كفايت فرمود، بنابر اين به خدا سوگند بر آن چه از دنيا كه روى آورد و يا پشت كند محزون نمى ‏گردم.
- «كثرةُ النّظرِ إلى الباطل، تُذهِب بمعرفة الحقِّ من القلب.»
زياد نگاه كردن [و توجه‏] به باطل، معرفت حقّ را از دل مى ‏برد.
- «لاتُنال جنّته إلّابطاعته، و لا تُنال ولايته إلّابمحبّته، و لاتُنال مرضاته إلّابترك معصيته؛ فإنّ اللَّهَ تعالى قد أعَدّ المغفرةَ للأوّابين، و أعدّ الرّحمةَ للتوّابين، و أعدّ الجنّةَ للخآئفين، و أعدّ الحُورَ للمطيعين، و أعدّ رؤيتَه للمشتاقين. قال اللَّهُ تعالى: وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى‏ من طريق العمل إلى طريق الهُدى‏.»
به بهشت خداوند نمى ‏توان رسيد جز با اطاعت كردن از او؛ و به ولايت حقّ نمى ‏توان نايل‏ شد مگر با دوست داشتن او؛ و به رضايت و خشنودى او نمى ‏توان نايل گشت جز با ترك معصيت او. به راستى كه خداوند متعال مغفرت و آمرزش خويش را براى بسيار رجوع كنندگان به او و رحمت خود را براى بسيار توبه كنندگان و بهشت را براى خائفان و حوريان و زنان سياه چشم را براى اطاعت كنندگان و ديدار و رؤيت خويش را براى مشتاقان آماده كرده است. خداوند متعال مى ‏فرمايد: «همانا من براى هر كس كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد سپس هدايت‏ پذير گردد، بسيار بخشنده هستم»، يعنى از راه كورى به راه هدايت.
- «الزّهدُ ثلاثةُ أصناف: فزهدُ فَرضٍ؛ و زهدُ فَضل؛ و زُهدُ سلامةٍ: فالفَرضُ، الزّهدُ فى الحرام؛ والفضلُ، الزّهدُ فى الحلال؛ والسّلامةُ الزّهدُ فى الشُّبهات.»
زهد سه گونه است: زهد واجب، زهد افزون [بر واجب‏] و زهدى كه [مايه‏ ى‏] سلامت است؛ زهد واجب، همان زهد نسبت به حرام است و زهد افزون بر واجب، زهد نسبت به حلال و زهدى كه مايه‏ ى سلامت است همان زهد در شبهات مى‏ باشد.
- «ليس شى‏ءٌ أشدَّ على إبليسَ مِن عالمٍ حليم، إن تكلّمَ، تكلّمَ بعلم؛ و إن سكتَ، سكتَ بحلم، و قال إبليسُ: لَسكوتُه أشدُّ علىَّ مِن كلامه.»
چيزى از عالم حليم و بردبار بر ابليس سخت‏تر نيست كه اگر سخن بگويد، با آگاهى سخن مى ‏گويد و اگر ساكت شود، با حلم و بردبارى سكوت مى‏ نمايد و ابليس گويد: همانا سكوت عالم از سخن گفتنش بر من سخت‏تر است.
- «قليلُ الخير كثيرٌ، و قليلُ الشّرّ كثيرٌ.»
خوبى هر قدر كم باشد بسيار است و شرّ و بدى هر قدر كم باشد بسيار است.
- «خالفتم اللَّهَ فيما أنذَر و حذَر، و عصيتموه فيما نهى‏ و أمر، و كذّبتموه فيما وعدَ و بشَّر، و كفرتموه فيما أنعمَ و قدَّر، و إنّما تَحصدون ما تَزرَعون، و تَجنون ما تَغرِسون، و تُكافَئون بما تفعلون، و تُجزَون بما تعملون؛ فاعملوا إن كنتم تعقلون، وانتبهوا من وَسَن رَقدَتِكم، لعلّكم تُفلحون.»
خداى متعال را در آن چه بيم داده و بر حذر داشته مخالفت كرديد و در آن چه نهى و امر فرموده نافرمانى نموديد و در آن چه كه نويد و بشارت داده تكذيب نموديد و در آن چه نعمت داده و مقدّر فرموده نسبت به او كفر ورزيديد و به راستى فقط آن چه را كه مى ‏كاريد درو مى ‏كنيد و از آن درختى كه در زمين نهاده و مى ‏كاريد برمى ‏خوريد و آن چه را كه انجام مى‏ دهيد پاداش داده مى ‏شويد و به آن چه عمل مى‏ كنيد جزا مى‏ بينيد، پس اگر عقلتان را به كار مى ‏زنيد و مى‏ انديشيد عمل كنيد و از خواب سنگينتان بيدار شويد، باشد كه رستگار شويد.
- «أللَّه، أللَّه، فى هذه الأرواح و الأبدان الضّعيفة! الحذرَ الحذرَ! الجِدَّ الجِدَّ! كونوا على حيآءٍ من اللَّه، فواللَّه لقد سَتر و أمهَل، و جاد فأحسَن، حتّى‏ كأنّه قد غفر، كرَماً منه لخَلقه.»
خدا را حفظ كنيد، خدا را حفظ كنيد درباره ‏ى اين روح‏ها و بدن‏هاى ضعيف. بترسيد! بترسيد! و كوشش كنيد! كوشش كنيد! و از خدا حياء كنيد، كه به خدا سوگند حقيقتاً خداوند پوشانده و مهلت داده و بخشيده و نيكو هم بخشيده، تا بدانجا كه گويى از روى كرمِ به خلق گناهان آنان را آمرزيده است.
- «قلّةُ الحرص و الطّمع تورِث الصّدقَ و الورعَ، و كثرةُ الحرص و الطّمع تورث كثرةَ الغمّ و الجَزع.»
حرص و آز و طمع كم داشتن، راستى و ورع و پرهيز از گناهان را به ارث مى ‏گذارد و حرص و طمع بسيار، مورثِ غم خوردن و اندوه و بى ‏تابى است.
- «لو أنّ العبادَ علموا حبَّ اللَّه، لقَلَّ مطعمُهم و مشربُهم و ملبسُهم و حرصُهم. و ذلك أنّ ملآئكةَ اللَّه أحبّوااللَّهَ، فاشتغلوا بعبادته عن غيره، حتّى إنّ منهم قآئماً و راكعاً و ساجداً منذ خلَق اللَّهُ تعالى‏، الدّنيا، ماالتفت إلى‏ مَن عن يمينه و شماله، إشتغالًا باللَّه- عزّوجلّ- و بخدمته.»
اگر بندگان از محبّت خدا [نسبت به خويش و يا از محبّت خويش نسبت به او] آگاهى داشتند، بى ‏گمان خوردن و نوشيدن و پوشاك و حرص و آز ايشان كم مى‏ شد، به علّت اين كه فرشتگان خدا، او را دوست داشتند، پس با عبادت او از غير او [روى گردانيده و] تنها به او مشغول شدند، تا آن جا كه بعضى از ايشان از زمانى كه خداوند متعال دنيا را آفريده، در حال قيام و ركوع و سجود هستند و به خاطر اشتغال و توجه به خداوند- عزّوجلّ- و خدمت و بندگى او به كسانى كه در سمت راست و چپشان هستند، توجهى ندارند.
- «إيّاكم و الإعجابَ بالأعمال، و لاتنظروا إلى مَن دونكم، وانظُروا إلى‏ مَن فوقكم.»
بپرهيزيد از اين كه به اعمالتان عجب داشته باشيد و هرگز به پايين‏تر از خود [از لحاظ معنويّت‏] ننگريد و همواره به بالاتر از خود نگاه كنيد.
- «من ذلَّل نفسَه رفعَه مولاه، و من خضع له أعزّه، و مَن اتّقاه وقاه، و من أطاعه أنجاه، و من أقبل إليه أر ضاه، و من توكّل عليه كفاه، و من سأله أعطاه و من أقرضه قضاه، و من شكره جازاه؛ فينبغى للعبد أن يزن نفسَه قبل أن يُوزَن، و يحاسِب نفسَه قبل أن يُحاسَب، و يتزيّن و يتهيّأ للعرضِ على اللَّه العلىّ الأكبر.»
هر كس خودش را خوار و كوچك بداند، مولايش او را بلند مرتبه مى ‏كند و هر كس براى او خضوع كند، مولايش او را عزيز و سربلند مى ‏كند و هر كس تقواى او را پيشه كند، خداوند او را حفظ مى‏ نمايد و هر كس خدا را اطاعت كند، خدا او را نجات مى ‏دهد و هر كس به خدا روى آورد، خداوند او را خشنود و خرسند مى ‏گرداند و هر كس بر خدا توكّل كند، خداوند او را كفايت مى ‏كند و هر كس از خدا درخواست نمايد، خداوند به او عطا مى ‏كند و هر كه به خدا قرض دهد، خداوند قرض او را اداء مى ‏نمايد و هر كه شكر خدا را بگذارد، خداوند او را پاداش مى ‏دهد. پس سزاوار است بنده قبل از اين كه در ميزان اعمال وزن گردد، خودش را وزن نمايد و پيش از آن كه بازخواست شود از خود حساب بكشد و براى عرضه شدن بر خداى بلند مرتبه و بزرگ خود را آراسته و آماده نمايد.
- «إشتغلوا قلوبَكم بالخوف من اللَّه، و أبدانَكم بالدّأب فى طاعة اللَّه، و وجوهكم بالحيآء من اللَّه، و ألسنتَكم بذكر اللَّه، و غضّوا أبصارَكم عن محارم اللَّه؛ فإنّ اللَّهَ تعالى أوحى‏ إلى‏ نبيّه محمّدٍ- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم-: يا محمّدُ! كلُّ ساعةٍ تذكُرنى فيها فهى لك مذخورةٌ، والسّاعةُ الّتى لا تذكرنى فيها فليست لك، هى عليك لا لك.»
دل‏هاى خود را به ترس از خدا، و بدن‏هاى خود را به تلاش و زحمت انداختن در طاعت او و صورت‏هاى خود را به حياء از خدا و زبانتان را به ذكر او مشغول كنيد و چشم‏هايتان را از محرمات الهى بپوشانيد، كه به راستى خداوند به پيامبرش حضرت محمّد- صلّى ‏اللَّه ‏عليه وآله ‏و سلّم- وحى فرمود كه اى محمّد: هر لحظه‏ اى كه مرا در آن ياد كنى، آن لحظه براى تو اندوخته مى ‏گردد و آن لحظه ‏اى كه در آن مرا ياد نكنى، آن لحظه به ضرر توست، نه به نفع تو.
- «واللَّهِ، ما الحياةُ بثقة فيُرجى‏ يومُها، و لا المَنيّةُ تُعذَر فيؤمَن عذرُها، ففيمَا التفّريطُ و التقّصيرُ و الإتّكالُ و التّاخيرُ و الإبطآءُ؟ وأمرُ اللَّه جِدٌّ؟»
به خدا سوگند، زندگانى دنيا مورد اعتماد نيست تا بتوان به روزگار آن اميد داشت و نه مرگ عذرپذير است، پس دليل كوتاهى و تقصير و دلبستگى و تأخير و سستى شما چيست، در حالى كه كار خدا جدّى است و شوخى ‏بردار نيست.
- «أشدُّ الجِهاد جهادُ الهوى‏؛ من منع نفسَه هواها، فقد استراح من الدّنيا و بلآئها، و كان محفوظاً و معافىً من أذاها.»
شديدترين جهاد، جهاد با هواىِ نفس است. هر كس، جلو هواى نفس خود را بگيرد، مسلّماً از دنيا و گرفتارى آن راحت شده و از اذيّت آن محفوظ و آسوده خواهد بود.
- در ذيل آيه شريفه ‏ى: تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَساداً؛(قصص/83) (اين حيات آخرت را براى كسانى كه برترى و فسادى در زمين نمى ‏خواهند، قرار داده‏ ايم) مى‏ گفت: «از دوستى علوّ و برترى، نيكو شمردن بند نعل خود است از برادرت.»
- در ذيل آيه شريفه ‏ى: فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَيْراتِ‏؛(فاطر/32) (پس برخى از آنان بر خود ستمكارند و برخى از ايشان ميانه‏ رو، و برخى از آنان در كارهاى‏ نيك به فرمان خدا پيشگامند.) مى ‏گفت:
«ألسّابقُ، مضروبٌ بسوط المحبّة، مقتولٌ بسيف الشّوق، مضطجعٌ على‏ باب الكرامة؛ و المقتصدُ، مضروبٌ بسوطِ النّدامة، مقتولٌ بسيف الحسرة، مضطجعٌ على‏ باب العفو؛ و الظّالمُ لنفسه، مضروبٌ بسوط الغَفلة، مقتولٌ بسيف الأمل، مضطجعٌ على باب العقوبة.»
كسى كه پيشى مى ‏گيرد به تازيانه ‏ى محبّت خدا زده شده و با شمشير شوق به او كُشته شده و بر در كرامت الهى دراز كشيده است؛ و ميانه رو، با تازيانه‏ ى پشيمانى كتك خورده و با شمشير افسوس كشته شده و بر در عفو و گذشت الهى دراز كشيده است؛ و كسى كه به خودش ظلم نموده با تازيانه ‏ى غفلت كتك خورده و با شمشير آرزو [ى بيهوده‏] كشته شده و بر در عذاب الهى دراز كشيده است.
- «من عرَف ما يطلب، هان عليه ما يبذُل؛ و من أطلق لسانَه، قتَل نفسَه؛ و من أطلق بصرَه، طال أسفُه؛ و من طال أملُه، سآء عملُه.»
هر كس آن چه را كه طلب مى‏ كند بشناسد، آن چه را كه مى ‏بخشد بر او آسان مى ‏شود؛ و هر كس زبانش را رها كند خود را مى ‏كُشد؛ و هر كه چشمش را رها كند و آزاد بگذارد، افسوس خوردنش طولانى مى‏ گردد؛ و هر كس آرزوى دراز داشته باشد، عملش بد خواهد بود.
- مهمان‏هايى بر من وارد شدند، گمان كردم از ابدال باشند، گفتم مرا نصيحتى نيكو كنيد تا مانند شما از خدا ترسان باشم، گفتند: تو را به شش چيز وصيّت مى ‏كنيم:
«أوّلُها: مَن كثُر كلامُه، فلا يطمع فى رقّة قلبه؛ والثّانى: من كثُر نومُه، فلا يطمع فى قيام الليل؛ والثّالثُ: من كثر اختلاطُه مع النّاس، فلا يطمع فى حلاوة العبادة؛ والرّابعُ: من اختار الظّالمين، فلا يطمع فى استقامة الدّين؛ والخامس: من كانت الغيبةُ و الكذبُ عادتَه، فلا يطمع أن يخرج من الدنيا بالإيمان؛ والسّادسُ: من طلب رضا النّاس، فلا يطمع فى رضا اللَّه.»
اوّل: هر كس سخنش بسيار باشد، نبايد به رقّت و نازك شدن دلش اميدى داشته‏ باشد؛ و دوّم: هر كه خوابش زياد باشد، نبايد اميد به بيدارى شب داشته باشد؛ و سوّم: هر كس رفت و آمد و آميختگى ‏اش با مردم زياد باشد، نبايد در شيرينى و حلاوت عبادت اميد داشته باشد؛ و چهارم: هر كه ظالمين را برگزيند، نبايد اميدى به استوارى دينش داشته باشد؛ و پنجم: هر كس عادتش غيبت كردن و دروغ گفتن باشد نبايد طمع داشته باشد كه با ايمان از دنيا برود؛ و ششم: هر كه خشنودى مردم را طلب كند، نبايد در خشنودى خدا طمع داشته باشد.
در اين گفتار تأمّل كردم، علم اوّلين و آخرين را در آن يافتم.
- اين كلام را زياد به زبان مى ‏آورد:
«إتخذ صاحباً، و ذرالنّاس جانباً.»
مصاحبى براى خود بگير و مردم را به طرفى رها كن.
- «من أراد الرّاحةَ، فليخرج الخلقَ من قلبه حتّى‏ يستريح.»
كسى كه راحتى را مى‏ خواهد، بايد مخلوقات را از دلش بيرون كند، تا آسوده گردد.
- «إتّخذ اللَّهَ صاحباً، ودَع النّاسَ جانباً.»
خدا را دوست خود قرار بده و مردم را به كنارى رها كن.
- از جمله نصايحى كه به عبدالملك نوشته اين است كه:
«مَن خافه، لم يصنع ما يُحبّ، و لم يتكلّم بما يشتهى.»
هر كس از خدا بترسد هر آن چه را كه دوست دارد انجام نمى ‏دهد و به هر چه دلش مى ‏خواهد تكلّم نمى‏ كند.
«إن استطعتَ أن لا يكون عندك أحدٌ هو آثَرُ من اللَّه، فراقِبه فى الغضب و الرّضا، فإنّه يعلم السّرَّ و أخفى‏، و يغفر ويعذّب، و لا منجا منه إلّاإليه.»
اگر بتوانى كسى نزد تو برتر از خدا نباشد، پس در حال غضب و رضايت مراقب خدا باش، كه همانا او است كه به اسرار و مخفى ‏تر از آن آگاه است، و مى‏ آمرزد و عذاب مى‏ كند و راه نجاتى از او جز به سوى او نيست.
- معتصم از او پرسيد: كارت چيست؟ گفت: «دنيا را به طالبش و عقبى‏ را به طالبش واگذارده، ذكر خدا را در اين جهان و لقايش را در آن جهان اختيار نموده ‏ام.»
- باز از وى سؤال شد: پيشه و كارت چيست؟ جواب داد: «كاركنانِ خداى را احتياج به پيشه نيست.»
- به شخصى گفت: «ميل دارى وليّى از اوليا باشى»؟ گفت: «بلى». ابراهيم گفت:
«لا ترغب فى شى‏ءٍ من الدنيا و الآخرة، وأفرغ نفسَك للَّه ‏تعالى، و أقبل بوجهك عليه [إليه‏].»
به چيزى از دنيا و آخرت ميل و رغبت نداشته باش، و نفس خويش را از غير براى خداوند متعال بپرداز، روى و تمام وجود خويش را به درگاه خداى نما.
- از وى سؤال شد:
«لِمَ حجبت القلوبُ عن اللَّه؟»
چرا دل‏ها از خداوند در پرده و حجاب است؟
جواب داد:
«لِأنّها أحبَّت ما أبغضَ اللَّهُ؛ أحبّت الدنيا و مالت إلى‏ دار الغرور و اللّهو و اللّعب، و تركت العملَ لدارٍ فيها حياةُ الأبد، فى نعيم لا يزول و لا ينفد، خالداً مخلَّداً، فى مُلك سرمد لا نفادَ له و لا انقطاعَ.»
زيرا دل‏ها آن چه را كه مبغوض خدا است دوست دارد؛ دنيا را دوست دارد، و به خانه‏ ى فريب و سرگرمى و بازى تمايل دارد، و عمل براى خانه ‏اى كه در آن حيات ابدى در نعمت و خوشى [معنوى‏] از بين نمى ‏رود و پايان نمى ‏پذيرد، و جاودانى و هميشگى، در مُلك و سلطنت دايمى كه هرگز تمامى و انقطاعى براى آن نيست را رها كرده ‏اند.
- وقتى در بازار بصره مى ‏گذشت، مردم دورش جمع شده پرسيدند: چرا خداوند دعاى ما را مستجاب نمى ‏فرمايد؟ با آن كه خود فرموده: ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏ (غافر/60) مرا بخوانيد تا [دعاى‏] شما را اجابت كنم.
جواب داد:
«ماتت قلوبُكم فى عشرة أشيآء: أوّلُها: عرفتم اللَّهَ و لم تؤدّوا حقَّه؛ ألثّانى: قرأتم كتابَ اللَّه و لم تعملوا به؛ والثّالثُ: إدعيتم حبَّ رسول اللَّه- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم- و تركتم سنّتَه؛ والرّابعُ: إدّعيتم عداوةَ الشيطان و وافقتموه؛ والخامسُ: قلتم نحبّ الجنّةَ و لم تعملوا لها؛ والسّادسُ: قلتم نخاف النّارَ و رهنتم أنفسَكم بها والسّابعُ:
قلتم إنّ الموتَ حقٌ و لم تستعدّوا له؛ والثّامنُ: إشتغلتم بعيوب إخوانكم و نبذتم عيوبَكم؛ والتّاسعُ: أكلتم نعمةَ ربِّكم و لم تشكروها؛ والعاشرُ: دفنتم موتاكم و لم تعتبروا بهم.»
به سبب ده چيز دل‏هاى شما مرده است: اوّل اين كه: خدا را شناختيد و حقّش را اداء ننموديد؛ دوّم: كتاب خدا را خوانديد و به آن عمل ننموديد؛ سوّم: ادّعاى محبّت رسول‏ اللَّه- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم- را كرديد و روش عملى او را ترك كرديد، چهارم: ادّعاى دشمنى شيطان را نموديد، و با او موافقت كرديد؛ پنجم: گفتيد: بهشت را دوست مى‏ داريم و براى آن عمل نكرديد؛ ششم: گفتيد: از آتش جهنّم مى ‏ترسيم، و خودتان را در گرو آن قرار داديد؛ هفتم: گفتيد: مرگ حقّ است و براى آن آماده و مستعد نشديد؛ هشتم: به عيوب برادرانتان مشغول شديد و عيوب خودتان را [از نظر] دور افكنديد؛ نهم: نعمت پروردگارتان را خورديد و شكر و سپاس آن را به جا نياورديد؛ دهم: مردگان خود را به خاك سپرديد، و از ايشان عبرت نگرفتيد. (تفصيل اين كلمات، از رسول اللَّه- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم-، (اثنى عشريه، ص 330) و از اميرالمؤمنين- عليه ‏السلام- (بحارالانوار، ج 93، ص 37، ر 17) نقل شده است، معلوم مى ‏شود ابراهيم ادهم با اين روايت آشنا بوده ولى به علتى آن را از رسول اللَّه- صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم-، و على- عليه ‏السّلام- نقل نكرده است.)
- به او گفتند:
«بم يتّم الورعُ؟» قال: «بتسوية كلِّ الخلق من قلبك و اشتغالِك عن عيوبهم بذنبك، و عليك بلفظ الجميل، من قلبٍ ذليل، لربِّ جليل، فكّر فى ذنبك، وتُب إلى‏ ربّك، يثبت الورعُ فى قلبك، واحسِم إلّامِن ربّك.»
به چه چيزى ورع كامل مى ‏گردد؟ گفت: به پرداختن [و بيرون نمودن‏] همه‏ ى خلق از دلت، و مشغول و سرگرم شدن به گناه خود به واسطه‏ ى روگرداندن از عيب‏ هاى آنان، و بر تو باد كه با لفظ زيبا از دل ذليل با پروردگار بزرگ [سخن گويى‏]، و پيرامون گناهت بينديش و به سوى پروردگارت توبه كن، تا ورع [و پرهيز از گناهان‏] در قلبت ثابت و استوار گردد و جز [از همه چيز] از پروردگارت [به دل‏] قطع رابطه كن.
- از او درباره‏ ى عبادت پرسيدند، گفت:
«رأسُ العبادة التفكّرُ، والصّمتُ إلّامِن ذكر اللَّه.»
اول عبادت تفكر و سكوت مگر از ذكر خداوند است.
- به لقمان گفتند:
«ما بلَغ من حكمتك؟ قال: [لا] أسئل عمّا قد كفيتُ، و لا أتكلّف ما لايَعنينى ...»
چگونه به اين مرتبه از حكمت رسيدى؟ گفت: آن چه را كه كفايت شده ‏ام [و خداوند ضامن آن است‏] درخواست ننمودم و خود را در امورى كه به كارم نمى ‏آيد به زحمت نينداختم ...
- وقتى مردى را ديد كه آتش به دكانش افتاده و سرمايه و هستى ‏اش مى ‏سوزد و جزع و فرياد مى ‏كند. ابراهيم گفت:
«يا عبدَاللَّه! إنّ المالَ مالُ اللَّه، متّعك به إذ شآء، و أخذه منك إذ شآء؛ فاصبر لِامرِهِ و لا تجزع فإنّ مِن تمامِ شكرِاللَّهِ على العافية الصّبرَ له على البليّة، و من‏ قدَّم وجد، و من أخّر فَقَدَ و نَدِم.»
اى بنده خدا! به راستى كه مال، مال خداست كه به خواسته‏ ى خود تو را از آن بهره ‏مند فرموده و هر وقت بخواهد آن را از تو مى ‏گيرد، پس در برابر امر [و قضاى‏] او صبر و شكيبايى پيشه كن و بى تابى منما، كه همانا صبر و شكيبايى براى خدا در برابر ابتلاء و گرفتارى، بخشى از تمام و كمال سپاسگزارى خداوند بر عافيت و تندرستى است. و هر كس عملى را در دنيا پيش فرستد، آن را در آخرت مى ‏يابد و هر كس به تأخير اندازد، فرداى قيامت دست خالى و پشيمان مى ‏گردد.
- به يكى از اصحاب خويش گفت:
«ما ترى‏ غايةَ العابدين من اللَّه تعالى غداً فى أنفسهم؟»
نهايت و سرانجام امر عابدين را از جانب خداوند متعال فردا [روز قيامت‏] درباره‏ ى خودشان چه مى ‏بينى؟
جواب داد: بهشت. ابراهيم گفت: «اين گمانى است كه دارى، «واللَّه إنّى لا أدرى أكبرَ الأمر عندهم إلّاأن لايعرضَ بوجههِ الكريم عنهم.»؛ (به خدا سوگند، همانا بزرگ‏ترين امر را نزد ايشان نمى ‏بينم مگر اين كه خداوند روى [و اسماء و صفات‏] كريم خويش از ايشان باز نمى ‏گيرد [و آنان را از مشاهده‏ ى اسماء و صفات خود برخوردار مى ‏گرداند].
مناجات‏
- «اللّهمّ! إنّك تعلم أنّ الجنّةَ لا تزن عندى جَناحَ بعُوضة؛ إذ أنت آنستَنى بذكرك، و رزقتنى حبَّك، و سهّلتَ علىَّ طاعتك؛ فأعطِ الجنّةَ لمن شئتَ.»
خدايا! آگاهى كه بهشت نزد من به اندازه‏ ى بال پشه‏ اى نمى ‏ارزد، زيرا تو مرا با يادت‏ مأنوس گردانيده، و محبّتت را روزى‏ ام نموده، و طاعتت را بر من آسان فرموده اى، پس بهشت را به هر كس كه مى ‏خواهى بده.
- «الهى! مرا از ذُلّ معصيت، به عزّ طاعت آر.»
- «آهٍ مَن عرَفك، فلم يعرِفك، فكيف حالُ مَن لم يعرفك؟»
آه! آن كس كه تو را شناخت، در حقيقت تو را نشناخته است، پس حال كسى كه تو را نشناخت چگونه خواهد بود؟
- بيشتر دعاى وى اين جمله بود:
«أللّهمّ! انقُلنى مِن ذُلِّ معصيتك إلى عزِّ طاعتك.»
خدايا مرا از ذلّت و پستى معصيت خود، به عزّت و سرافرازى طاعت و عبادتت منتقل فرما.
- در نيمه‏ هاى شب، چون با خداى خود خلوت مى ‏كرد، با صوتى حزين و دلسوز اين كلمات را مى ‏گفت:
«متى‏ أنت صغيراً و كبيراً أخو عِلل؟ فمتى‏ ينقضى الرّدى‏ و متى؟ ويحَك! ألعملَ!»
تا به كى در كوچكى و بزرگى، گرفتار درد و بيمارى و سستى در عمل مى ‏باشى؟
پس چه هنگام هلاكتت از بين مى ‏رود، چه هنگام؟ واى بر تو، عمل كن.
سپس به نفس خود خطاب مى ‏كرد و مى‏گفت:
«يا نفسُ! إيّاك والغِرّةَ باللَّه، فقد قال الصّادقُ: فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
زنهار تا اين زندگى دنيا شما را نفريبد، و زنهار تا شيطان شما را مغرور نسازد. كه همانا پروردگار صادق فرموده است: «زندگانى دنيا شما را نفريبد، و مبادا بسيار فريبنده [شيطان‏] شما را به [رحمت‏] خدا بفريبد.
منبع: پاسداران حريم عشق، ج‏2