عبد الرحمن بن كثير گفت: امام صادق از پدرش امام باقر عليهما السّلام نقل كرد كه آن حضرت فرمود:
مردى از اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام به نام همّام- كه اهل عبادت بود- برخاست و به على عليه السّلام عرض كرد: يا امير المؤمنين، متّقين را به گونه‏ اى برايم وصف كن كه گويى آنان را مى‏ بينم.

حضرت در پاسخ او [اندكى‏] درنگ كرد و سپس فرمود: واى بر تو اى همّام! از خدا بترس و نيكوكار باش، زيرا خدا با كسانى است كه تقوى پيشه مى‏ كنند و نيكو كارند.
همّام گفت: يا امير المؤمنين، به حقّ آن كسى كه تو را با ويژگيهاى خاصّش گرامى داشته و با عطاهايش، برترى داده است، از تو مى‏ خواهم آنها (متّقين) را برايم وصف فرمايى.
در اين هنگام امير المؤمنين عليه السّلام برخاست، حمد و ثناى الهى را بجا آورد و بر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم و اهل بيت آن حضرت عليهم السّلام درود فرستاد و در ادامه فرمود:

اما بعد [از حمد خدا و صلوات بر پيامبر و اهل بيت گرامى آن حضرت صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم‏]، خداوند سبحان، جهانيان را در حالى آفريد كه از طاعتشان بى ‏نياز و از نافرمانى ‏شان در امان بود، زيرا نافرمانى عصيان گران به او زيان نمى ‏رساند و فرمانبردارى اطاعت ‏كنندگان به او سودى نمى‏ بخشد. روزى آنها را بينشان تقسيم كرد و در دنيا، هر كدام را در جايى كه در خور اوست قرار داد.
همانا خداوند، آدم و حوّا را به خاطر كارى كه انجام دادند، عقوبت فرمود و از بهشت بيرونشان كرد، زيرا آن دو را [از نزديك شدن به شجره‏] نهى كرد، ولى با او مخالفت كردند و از اجراى فرمانش سرپيچى نمودند.
امّا پرهيزكاران، در دنيا صاحبان فضيلتند. گفتارشان از روى راستى است،پوشاكشان ميانه روى و رفتارشان تواضع و فروتنى است. با اطاعت و فرمانبردارى براى خدا خضوع كردند، پس مبهوت [جمال او] شدند، از آنچه خدا بر آنها حرام كرده است، چشم پوشيده‏ اند و به شنيدن علمى كه برايشان سودمند است گوش فرا داده ‏اند.
در سختى و گرفتارى، چنان به سر مى ‏برند كه در آسايش و خوشى، و اين، در اثر رضايت آنها از قضاى خداوند است. اگر خداوند وقت مرگشان را معيّن نكرده بود، ارواحشان از شوق رسيدن به پاداش و از ترس عقوبت و عذاب، يك چشم به هم زدن در بدنهايشان قرار نمى ‏گرفت.
آفريدگار در جانشان بزرگ، و هر چه غير اوست، در نظرشان كوچك است. آنها مانند كسى هستند كه بهشت را ديده و در آن متنعّم است و يا دوزخ را مشاهده كرده و در آن معذّب است.
قلبهايشان اندوهگين است و [مردم‏] از شرّشان در امانند، بدنهايشان لاغر و نيازهايشان اندك است و نفسهايشان عفيف، و رنجشان از دنيا بسيار است. مدّت كوتاهى [در اين دنيا] صبر كردند كه راحتى طولانى را برايشان به دنبال خواهد داشت. [داد و ستد با خدا] تجارت سود آورى است كه پروردگار كريمى آن را برايشان مهيّا فرموده است. دنيا آنها را خواسته، ولى آنها دنيا را نخواسته ‏اند. دنيا آنها را طلبيده، ولى آنها دنيا را عاجز و درمانده كرده ‏اند.
اما شب هنگام به پا مى ‏ايستند و آياتى از قرآن را تلاوت مى ‏كنند، و خود را با آن اندوهگين مى ‏سازند و [يا] از آن بشارت مى ‏طلبند.
در اثر گريه بر گناهانشان و درد زخمهاى درونشان، حزن و اندوه آنان برانگيخته مى ‏شود و وقتى به آيه‏ اى برمى ‏خورند كه در آن ترس و بيم است، با گوش دل آن را مى‏ شنوند و به آن چشم مى ‏دوزند و پوستشان از [بزرگى و عظمت‏] آن آيه به لرزه در مى ‏آيد و قلبشان ترسان مى ‏شود و گمان مى ‏كنند كه صداى جهنّم و بر آمدن و فرو شدن آتش دوزخ درون گوششان طنين انداز گشته است.
نيز هر گاه به آيه ‏اى بگذرند كه در آن تشويق است، با علاقه فراوان به آن ميل مى ‏كنند و با شوق و اشتياق به آن مى ‏نگرند و گمان مى‏ برند كه آن [نعمتها] در مقابل ديدگان آنهاست. در حال ركوع و سجود و در حالى كه اشك هايشان بر گونه‏ هايشان جاريست، خداوند جبّار بزرگ را به بزرگى ياد مى ‏كنند، و براى رهايى از آتش دوزخ، به درگاهش پناه مى ‏برند.
و اما هنگام روز، بردبار، عالم، نيكوكار و پرهيزكارند. ترس از خدا، آنان را همچون چوبه تير تراشيده و لاغر كرده است و از شدّت لاغرى، همچون جوجه ‏اى هستند كه وقتى بيننده ‏اى به آنها بنگرد، گمان مى ‏كند كه بيمارند، در صورتى كه بيمار نيستند يا اين كه [بيننده‏] مى‏ گويد اينان ديوانه ‏اند. همانا امر عظيمى [در باطن‏] با آنها در آميخته است.
هنگامى كه به بزرگى خداوند و عظمت سلطنتش مى ‏انديشند و آن را با ياد مرگ و ترس از سختى ‏هاى قيامت مى‏ آميزند، دلهايشان ترسان مى ‏شود و بردباريشان از كف مى‏ رود و عقلشان زايل مى ‏شود و چون به هوش آيند (به خود آيند) با كردار پاك به سوى خداوند مى‏ شتابند.
از كارهاى اندك خويش، كه براى خدا انجام مى ‏دهند، راضى نيستند و كارهاى بسيار خود را هم زياد نمى ‏شمارند. نفس هاى خود را متّهم مى ‏كنند و از كردارشان بيمناكند.
اگر يكى از آنها مدح و ستايش شود، از آنچه در باره ‏اش مى ‏گويند مى ‏ترسد و مى‏ گويد: من به نفس خودم از ديگران آگاه‏ترم و پروردگارم به نفس من از خودم داناتر است. خداوندا، مرا به آنچه در باره‏ ام مى ‏گويند، مؤاخذه نفرما و مرا نيكوتر از آنچه در باره‏ ام گمان مى ‏برند، قرار ده و بر من ببخشاى آنچه را كه از من نمى ‏دانند، همانا تو پنهانى ‏ها را مى ‏دانى و عيبها را مى‏ پوشانى.
از جمله نشانه ‏هاى هر يك از آنها (متّقين) اين است كه مى ‏بينى در دين، قوى است و در عين نرمى، دور انديش است. ايمانى سرشار از يقين دارد و در فراگيرى علم حريص است. [او را مى ‏بينى كه‏] در كسب و كار، نرم و ملايم، و در هزينه دادن دلسوز، در توانگرى ميانه‏ رو، در عبادت فروتن، در تنگ دستى بردبار، در سختى صبور و نسبت به رنج كشان، مهربان است. در راه حقّ مى ‏بخشد، در كسب مدارا مى‏ كند و در طلب حلال مى‏ كوشد. در راه هدايت، با نشاط است، از طمع دورى مى ‏كند.
ضمن پايدارى در دين، نيكوكار است و هنگام [هجوم‏] شهوت، از حرام چشم ‏پوشى مى ‏كند. مدح و ثناى كسى كه نسبت به او جاهل است، او را فريب نمى ‏دهد و بازنگرى كارهايى را كه انجام داده رها نمى‏ كند. در انجام كار براى خودش كند است. كارهاى نيك انجام مى ‏دهد و در عين حال، بيمناك و ترسان است. روز را به شب مى ‏رساند، در حالى كه همّش شكرگزارى است، و شب را به روز مى ‏آورد در حالى كه به ذكر حقّ مشغول است. شب با ترس مى‏ خوابد و صبح با شادمانى برمى ‏خيزد.
ترسان است از غفلت، و شاد است براى آنچه كه از فضل و رحمت [خداوند] به او رسيده است. اگر نفسش در آنچه به آن ميل ندارد از او فرمان نبرد، او هم خواهش نفسش را در آنچه برايش زيانبار است برآورده نمى ‏كند. شادى‏ اش در آن چيزى است كه ماندگار است و روشنى چشمش در آن چيزى است كه پايدار است. ميل و رغبتش به چيزى است كه باقى مى ‏ماند و زهد و بى‏ رغبتى‏ اش نسبت به چيزى است كه از بين مى ‏رود. بردبارى را با دانش به هم آميخته‏ و دانش را با خرد درآميخته است. او را مى‏ بينى كه از كسالت و تنبلى [در امر دين‏] دور است و پيوسته [در هدايت‏] نشاط دارد. آرزويش نزديك و لغزشش اندك است. انتظار مرگ خود را دارد و قلبش خاشع و فروتن است. پروردگارش را ياد مى ‏كند و از گناهانش مى ‏ترسد.
نفسش قانع و نادانى‏ اش پنهان است. كارها را آسان مى ‏گيرد و نگهدار دين خود است. شهوتش مرده و خشمش را فرو برده است.
اخلاقش صاف و پاك و همسايه‏ اش از او ايمن است. تكبّرش اندك است و زيانى ندارد. بسيار خدا را ياد مى ‏كند و در امر دينش محكم و استوار است. آنچه را با او به راز گويند، براى دوستانش فاش نمى ‏سازد و گواهى خود را از دشمنانش دريغ نمى ‏دارد. هيچ كار حقّى را رياكارانه انجام نمى ‏دهد و به خاطر شرم و حيا آن را رها نمى‏ كند. به خير و خوبى او اميدوارند و از شرّش در امانند.
اگر در بين غافلان باشد، در شمار ذاكران نوشته مى ‏شود، و اگر در ميان ذاكران باشد، از جمله غافلان نوشته نشود. از كسى كه به او ظلم كرده درگذرد، به كسى كه او را محروم كرده عطا مى ‏كند، و به كسى كه از او بريده مى‏ پيوندد.
حلم و بردبارى ‏اش را از كف نمى ‏دهد، در آنچه او را به شكّ مى ‏اندازد، عجله نمى ‏كند و از آنچه برايش [از بديهاى ديگران‏] روشن شده، چشم‏ پوشى مى ‏كند. جهالت از او دور است. سخنش نرم است، مكرى ندارد، نيكى ‏اش به ديگران مى ‏رسد، سخنش راست است و كردارش نيكوست. نيكى ‏اش رو آورده، و شرّش روگردانده است. در سختى ‏ها، آرام و با وقار و در ناگواريها، صبور و شكيبا است.
در فراوانى نعمت شكرگزار است، به دشمنش ستم نمى‏ كند، و در مورد كسى كه دوست دارد، به گناه نمى ‏افتد.
ادّعاى آنچه را از آن او نيست نمى ‏كند و حقّى را كه بر اوست انكار نمى‏ نمايد.
به حقّ اعتراف مى ‏كند، قبل از آن كه عليه او شهادتى داده شود، و آنچه محافظتش را از او خواسته ‏اند، تباه نمى ‏سازد، آنچه را به او تذكّر داده ‏اند، فراموش نمى ‏كند و ديگران را با لقب هاى زشت نمى ‏خواند. به هيچ كس ستم نمى ‏كند. حسد نمى‏ ورزد، و به همسايه ‏اش ضرر نمى‏ رساند، و در مصيبت هاى ديگران شادى نمى ‏كند. براى اقامه نماز شتابان است، امانتها را به صاحبانشان برمى‏ گرداند، براى انجام كارهاى زشت كند است، امر به معروف و نهى از منكر مى ‏كند، در كارها با جهل و نادانى دخالت نمى‏ كند، و با ناتوانى از حقّ خارج نمى ‏شود.
اگر سكوت كند، سكوتش او را غمگين نمى ‏سازد و اگر سخن گويد، سخن نادرست نمى ‏گويد. اگر بخندد، صداى خنده ‏اش از گوشش نمى ‏گذرد. به آنچه برايش مقدّر شده قانع است. خشمش بر او سركشى نكند، هواى نفس بر او چيره نگردد، بخل، او را شكست نمى ‏دهد و در آنچه به او تعلّق ندارد، طمع نمى‏ كند. با مردم در آميزد تا چيزى بياموزد، سكوت مى‏ كند تا سالم بماند، و مى ‏پرسد تا بفهمد.
سكوت نمى ‏كند تا اعجاب ديگران را برانگيزد و سخن نمى ‏گويد تا به ديگران فخر بفروشد. اگر بر او ستم شود، صبر مى‏ كند تا خداوند انتقام او را بگيرد. نفسش از او در رنج است، و مردم از او در آسايشند. نفسش را براى آخرتش به سختى انداخته، و مردم را از شرّ خودش راحت كرده است. دورى‏ اش از ديگران به علّت بى ‏رغبتى و كناره‏ گيرى [از مظاهر دنيا] است، و نزديكى ‏اش به آنان، از روى نرمى و رحمت است، لذا، دورى ‏اش به خاطر تكبّر و خود بزرگ ‏بينى نيست، و نزديكى ‏اش از روى خدعه و نيرنگ نمى ‏باشد، بلكه از نيكوكارانى كه قبل از او بوده ‏اند، پيروى مى‏ كند و خودش پيشواى نيكوكارانى است كه بعد از او خواهند بود.
در اين هنگام همّام فريادى زد و جان باخت.
آنگاه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: به خدا سوگند، از همين مى ‏ترسيدم.
و دستور داد او را براى دفن آماده كنند و خود آن حضرت بر او نماز گزارد و فرمود: پند و اندرزهاى رسا، به آنان كه اهل موعظه ‏اند، اين چنين اثر مى ‏كند.
يكى از حاضرين (عبد اللَّه بن كوّاء كه از خوارج بود) گفت: يا امير المؤمنين، چرا در تو چنين اثرى نكرده است؟

حضرت فرمود: واى بر تو، زمان مرگ هر كس مشخص است كه از آن تجاوز نمى ‏كند و براى مرگش علّت و سببى است كه از آن نمى ‏گذرد. آرام باشد و ديگر چنين سخنى نگو، همانا اين سخن را شيطان بر زبان تو نهاد.
منبع: صفات الشیعه، ترجمه توحیدی