دليل بر محدود بودن علم بشر روشن است، و نياز به بحث زيادى ندارد، ولى با توجه به نكات زير روشن‏تر مى ‏شود.
1- قدرت حواس انسان محدود است، چشم كه مهمترين ابزار معرفت در امور حسى است توانايى ديد محدودى دارد، و گاه از چند كيلومتر كه بگذرد چيزى را نمى ‏بيند، بعلاوه رنگ‏هايى كه انسان مى ‏تواند مشاهده كند بسيار محدود است، زيرا بالاتر از رنگ بنفش، و مادون قرمز، رنگ‏هاى فراوانى وجود دارد كه چشم هيچ انسانى قادر بر درك آن نيست.
همچنين گوش انسان هر صدايى را نمى‏ شنود، و تنها امواج محدودى است كه براى او قابل درك است، و ارتعاشاتى كه شدت نوسان آنها بالاتر يا كمتر از آن باشد مطلقاً غير مسموع است، و به همين ترتيب حواس ديگر.
ما با چشم غير مسلح تنها چند هزار ستاره را در آسمان تمام كره زمين مى‏ توانيم ببينيم، در حالى كه مى‏ دانيم ميلياردها ستاره در آسمان وجود دارد.
درست است كه ابزارهاى علمى قدرت حواس انسان را افزايش داده است، ولى قدرت ديد و درك اين ابزارها نيز محدود است.

2- ادراك و تفكر ما نيز قدرت محدودى دارد، و ماوراى آن از نظر ما در تاريكى مطلق فرو رفته، و حتى ژرف انديش‏ترين دانشمندان هرگز نمى‏ توانند از آن فراتر روند.
3- از سوى سوم عالم هستى بقدرى پهناور است كه وسعت آن در انديشه‏ هاى ما نمى‏ گنجد، همين اندازه مى ‏توانيم بگوييم هر قدر دامنه علم و دانش بشرى وسيع‏تر مى ‏شود عظمت اين جهان در نظر او بيشتر مى ‏گردد.
براى پى بردن به عظمت اين عالَم (البتّه تا آن‏جا كه امروز فكر ما مى ‏رسد) كافى است كه بدانيم منظومه شمسى ما و تمام ستارگانى كه در آسمان به چشم مى ‏خورد جزيى از يك كهكشان است كه بنام كهكشان راه شيرى معروف است. (كهكشان يا شهرهاى ستارگان، مجموعه عظيمى از ستاره‏ هاست كه براى خود عالمى را تشكيل مى ‏دهد) در اين كهكشان طبق محاسبه دانشمندان بيش از يك صد ميليارد!! ستاره وجود دارد كه خورشيد ما با آن همه عظمت و نورانيتش يكى از ستارگان متوسط اين كهكشان است!
و باز همين دانشمندان به ما مى‏ گويند تا آن‏جا كه توانسته ‏اند وسيله تلسكوپ‏ها و با استفاده از كامپيوترها محاسبه كنند حدّاقل حدود يك ميليارد كهكشان در اين عالم موجود است!( در كتاب «آيا؟ چگونه؟ چرا؟» آمده است امروز اخترشناسان معتقدند كهكشان‏هاى زيادى در كنار كهكشان ما قرار دارد كه بعضى كوچك‏تر، و بعضى بزرگتر است تلسكوپ‏هاى قوى، و ماشين‏هاى شمارشگر ستارگان نشان داده ‏اند كه تقريباً يك ميليارد كهكشان در جهان وجود داشته باشد)
راستى گفتن اين اعداد و ارقام با زبان چه آسان است، و تصور آن چه مشكل؟!
ولى فراموش نكنيد كه از اين همه كهكشان‏هاى عظيم و اين همه ستارگان بى ‏شمار معلومات ما غالباً بر محور همين كره خاكى دور مى ‏زند كه تازه همه آن را نيز نشناخته‏ ايم!
4- از سوى چهارم عالمى كه ما در آن زندگى مى ‏كنيم گذشته و آينده ‏اى دارد، هيچ‏كس نمى ‏داند چند ميليارد سال از عمر آن گذشته، همان‏گونه كه هيچ‏كس از آينده آن نيز آگاه نيست، و تمام آگاهى ما فقط مربوط به يك حلقه از اين زنجير است كه در آن زندگى مى ‏كنيم، و از آينده و گذشته جز شبحى مبهم چيزى در نظر ما مجسم نيست.
درست است كه انسان بر اثر نداى فطرت و انگيزه درونى از روزى كه خود را شناخته است با تلاش پى‏ گير و مستمر، و كوشش‏هاى خستگى‏ ناپذير، عاشقانه دنبال شناخت بيشتر از خود و اين جهان بوده است، و در طول هزاران سال تلاش پيگير معلوماتى فراهم ساخته كه هم اكنون در گنجينه كتابخانه ‏هاى بزرگ و كوچك جهان ذخيره شده است.
و درست است كه بعضى از اين كتابخانه‏ ها به اندازه‏ اى عظيم است كه طول مجموع قفسه‏ هاى آن (مانند كتابخانه موزه انگلستان) يكصد كيلومتر است!، و تعداد كتاب‏هاى بعضى مانند (كتابخانه ملى پارسى) شش ميليون و بعضى ديگر (مانند كتابخانه معروف آمريكا) را بيست و پنج ميليون جلد نوشته ‏اند، و بعضى از آنها به قدرى وسيع است كه تنها فهرستش، خود كتابخانه نسبتاً بزرگى تشكيل مى ‏دهد، و مجموع كتابخانه براى خود تقريباً مانند شهركى است كه ميان بخش‏هاى آن با وسيله نقليه بايد رفت و آمد كرد!
ولى با اين همه مجموع اين يافته‏ هاى بشرى در زمينه شناخت جهان، رازها و اسرار عالم آفرينش، قطره بسيار كوچكى است از يك اقيانوس فوق ‏العاده عظيم.
بد نيست در اين‏جا به بعضى از گواهى ‏هاى صريح دانشمندان در اين زمينه اشاره كنيم تا معلوم شود اين سخن «قولى است كه جملگى برآنند».
1- «كرسى موريسن» طبيب و روانشناس معروف در كتاب خود بنام‏ «راز آفرينش انسان» چنين مى ‏نويسد:
«وقتى درباره فضاى نامتناهى، ... يا نيروى شگرفى كه درون هسته اتم ذخيره شده، يا به عوالم نا محدود كه منظومه‏ هاى بى ‏شمار و سيارات و ثوابت بى ‏حساب در آن شناورند، يا به قدرت تشعشع سيارات، يا به قوه جاذبه زمين، و قوانين ديگرى كه نظام عالم بسته به وجود آن است، مى ‏انديشيم، آن وقت به حقارت وجود خود و نقصان دانش خويش پى مى ‏بريم».(1)
2- دكتر «الكسيس كارل» در كتاب خود «انسان موجود ناشناخته» مى ‏نويسد:
«به خوبى واضح است كه مساعى تمام علومى كه انسان را مورد مطالعه قرار داده است، تا كنون به جايى نرسيده، و شناسايى ما از خود هنوز نقايص زيادى‏ در بر دارد»
جالب اين است كه او به همين دليل نام «انسان موجود ناشناخته» را براى كتاب با ارزش خود انتخاب كرده است، وقتى شناخت انسان از خودش تا اين حدّ محدود باشد وضع دانش او درباره ساير جهان هستى روشن است.
3- «ويليام جيمس» عالم معروف مى ‏گويد:
«علم ما همچون قطره‏ اى است ولى جهل ما همچون يك درياى عظيم!»
4- «فلا ماريون» عالم معروف فلكى مى ‏نويسد:
«من مى ‏توانم ده سال از مجهولات سؤال كنم كه شما هيچ‏يك از آنها را نتوانيد جواب دهيد!» (2)
5- او در كلام ديگرى مى ‏افزايد:
«ما فكر مى ‏كنيم، اما همين فكر چيست؟ و راه مى‏ رويم، اما اين عمل عضلانى چيست؟ هيچ‏كس آن را نمى‏ داند!.من اراده خود را يك قوه غير مادى مى ‏بينيم، اما هر وقت اراده مى ‏كنم دستم را بلند كنم مى ‏بينم اراده غير مادى من دست مرا كه عضو مادى است حركت مى ‏دهد، اين مطلوب چطور صورت مى‏ گيرد، و آن واسطه كه قواى عقلى من نتيجه مادى مى ‏دهد چيست؟ كسى پيدا نمى ‏شود كه جوابى از اين سؤال بدهد».(3)
وقتى معلومات ما درباره روشن‏ترين مسائل روزمرّه چنين باشد تكليف مسائل پيچيده، يا دور دست مكانى و زمانى ناگفته پيداست.
6- «انشتين» رياضى دان معروف مبدع نظريه «نسبيت و بعد چهارم» در يكى‏ از كتاب‏هاى خود مى ‏گويد:
«آنچه تا كنون از كتاب طبيعت خوانده ‏ايم بسيار چيزها به ما آموخته است و ما به اصول زبان طبيعت آشنا شده ‏ايم ... ولى با اين همه مى‏ دانيم كه درباره مجلداتى كه خوانده و فهميده شده هنوز از حل و كشف كامل اسرار طبيعت دوريم».(4)
عجب اين است كه هر كشف تازه‏ اى مى ‏شود بر حجم مجهولات انسان افزوده مى‏ گردد، يا به تعبير ديگر كشف‏هاى جديد دانشمندان در زمينه‏ هاى مختلف مانند كشف كتابخانه‏ هاى تازه، يا كشف گنج‏هاى گرانبهايى در نقاط مختلف روى زمين است.
بديهى است اگر ما از وجود كتابخانه ‏اى در يكى از شهرها، و يا گنج مهمى در يكى از ويرانه ‏ها آگاه شويم يك مجهول را كشف كرده‏ ايم، ولى هزاران مجهول در اطراف آن خودنمايى مى‏ كند، تعداد كتاب‏ها، محتواى آنها، نويسندگان اين كتاب‏ها، و مشخصات آنها، و امور ديگرى از اين قبيل، و همچنين مشخصات محتويات آن گنج‏ها.
راه دور نمى ‏رويم، آن روز كه جهان جاندارن ذره‏ بينى (ميكروب‏ها و باكترى ‏ها و ويروس‏ها) هنوز كشف نشده بود اين مطلب بر انسان كاملًا مجهول بود، اما همين‏كه «پاستور» نخستين گام در اين زمينه برداشت، عالم بزرگى با هزاران هزار مجهول در برابر او خودنمايى كرد.
كشف سياره «اورانوس» و «نپتون» و «پلوتون» در منظومه شمسى، و كشف كهكشان‏هاى جديد همه از اين قبيل است اينجاست كه بايد با نهايت خضوع اعتراف كنيم كه تمام علوم و دانش‏هاى بشرى همانند نور يك شمع است، و حقايق اين جهان همچون نور آفتاب و از آن عظيم‏تر!
و اينجاست كه بايد بگوييم: «سُبْحانَكَ اللّهُمَّ لا عِلْمَ لَنا الَّا ما عَلّمتَنا »(بقره/32)
اين سخن را با كلام عظيمى از يك گوينده ‏اى عظيم يعنى سخنى از خطبه اشباح اميرمؤمنان على عليه السلام پايان مى ‏دهيم آنجا كه مى‏ فرمايد:
«وَاْعْلَمْ انْ الّراسخينَ فى الْعِلمِ هُمُ الّذينَ اغناهُمْ عَنِ اقتحامِ السُّدَدِ الْمَضْروَبِة دُونَ الغُيُوبِ، الاقرارُ بِجُمْلَةِ ما جَهِلُوا تفسيرَهُ مِنَ الغيب المَحجُوب، فَمَدح اللَّه تَعالى- اعترافَهُمْ بالعَجزِ عَنْ تناوُلِ مالَم يُحيطُوا بِه عِلْماً، وَسَمّى تَرْكِهِمْ التَعَمُقِّ فِيما لَمْ يُكَلِّفُهُم الْبَحثَ عَنْ كنهه رُسُوخاً، فاقتصر عَلَى ذلِك وَلاتُقَدّر عَظَمَةَ اللَّه سُبحانَهُ على قَدْرِ عَقْلِكَ فَتَكُونَ مِنَ الهالكينَ!؛
آگاه باش راسخان در علم آنها هستند كه خداوند آن را با اقرار اجمالى به تمام آنچه از آنها پوشيده است، از فرو رفتن در اسرار نهانى بى‏ نياز ساخته، و خدا آنان را از اين جهت كه در برابر آنچه از تفسير آن بى ‏خبرند به عجز و ناتوانى خويش اعتراف دارند، ستوده است، و ترك بحث و تعمق در آنچه خداوند بر عهده آنان نگذاشته است رسوخ در علم ناميده (و آنان را «راسخان در علم» خوانده) به همين مقدار اكتفا كن و عظمت خداوند سبحان را با مقياس عقل خود اندازه مگير كه هلاك خواهى شد».(5)
توجه به محدوديت علم بشر، آثار مثبت و نتايج سازنده زير را همراه دارد:
1- جلوگيرى از غرور علمى- مى‏ دانيم بشر بر اثر غرور علمى مصايب زيادى را متحمل شده است كه نمونه آن در حدود قرن هجدهم ميلادى در اروپا ظاهر گشت، هنگامى كه جهشى در علوم طبيعى به وجود آمد، بعضى از دانشمندان چنان گرفتار غرور شدند كه گمان كردند تمام رازها و اسرار جهان هستى را گشوده ‏اند، به همين دليل ماوراى معلومات خود را انكار كرده، و حتّى گاه آن را به باد سخريّه مى ‏گرفتند، تا آنجا كه بعضى گفتند: ما تا روح را زير چاقوى جراحى در سالن تشريح مشاهده نكنيم باور نمى ‏كنيم! و نيز چون «خدا» به وسيله حواس ما قابل درك نيست مى ‏گوييم وجود ندارد!
اين غرور علمى مشكلات و گرفتارى‏ هاى فراوانى به وجود آورده، و تنها چيزى كه مى ‏تواند آن را در هم بشكند توجه به ناچيز بودن دانش‏هاى بشرى در برابر مجهولات است، به دلايلى كه در بالا ذكر شد.
توجه به اين واقعيت است كه دانشمند ژرف بين را وادار به اين اعتراف مى‏ كند كه «دانش من به جايى رسيده كه مى ‏دانم نادانم» و معلومات خود را صفر و مجهولات را در برابر آن بى ‏نهايت مى‏ بيند.
2- حركت علمى سريعتر- توجه به اين واقعيت انسان را به تلاش و كوشش بيشتر و جهاد مخلصانه ‏تر براى گشودن رازهاى عالم هستى وادار مى ‏كند، به خصوص اين‏كه درهاى معرفت و شناخت را به روى خود گشوده مى‏ بيند، و هرگز از درك بيشتر مأيوس نيست.
روشن است تا انسان احساس نقص نكند به سوى كمال نمى‏ رود، و تا درد را حس نكند به دنبال درمان نمى ‏شتابد، و اين است كه مى‏ گويند احساس درد يكى از نعمت‏هاى بزرگ خداست، و بدترين بيمارى‏ ها آن بيمارى است كه با درد همراه نباشد! زيرا هنگامى انسان با خبر مى ‏شود كه او را از پاى در آورده است.
توجه به ناچيز بودن دانش‏هاى بشرى اين واكنش مثبت را در وجود انسان دارد كه او را به دنبال تحقيق بيشترى مى‏ فرستد و شايد تأكيدهاى قرآن روى نقصان علم بشر يكى از اهدافش همین باشد.
3- توجه به مبدأ والاتر- تأثير مثبت ديگرى كه احساس كمبود علمى و محدوديت دانش بشر روى هر انسانى مى‏ گذارد اين است كه خواه ناخواه خود را نيازمند به مبدأ والاترى مى‏ بيند كه همه اسرار و رازهاى جهان نزد او روشن است، اين مسأله زمينه را براى پذيرش دعوت انبيا آماده مى ‏سازد، و راه توجه به منابع و طرق فوق بشرى را به روى او مى‏ گشايد.
به هر حال توجه به محدوديت علم بشر قطع نظر از اين كه يك واقعيت است آثار تربيتى مثبت فراوانى نيز دارد.
منبع: پیام قرآن، ج1 با کمی حذف

***************************************************************************************************************************************************************************************
پی نوشت ها به نقل از پیام قرآن:
1. راز آفرينش انسان، صفحه 87
2. على الطلال المذهب المادى، صفحه 138
3. على الطلال المذهب المادى، صفحه 138
4. خلاصه فلسفه نسبيت
5. نهج‏البلاغه، خطبه 91