سؤال‏
در خطبه اوّل نهج‏ البلاغه از اميرالمؤمنان عليه السلام نقل شده است:
«وَ كَمالُ تَوْحيدِهِ الاخْلاصُ لَهُ وَ كَمالُ الاخْلاصِ لَهُ نَفْىُ الصِّفاتِ عَنْهُ؛
كمال توحيد خدا، اخلاص براى اوست و كمال اخلاص، نفى صفات از خداست».

چگونه مى‏ توان گفت كه كمال توحيد و يگانگى او، در گرو نفى صفات از اوست؟!

پاسخ‏
دليل اين موضوع را در كلام خود اميرمؤمنان عليه السلام در همين خطبه مى ‏خوانيم:
«لِشَهادَةِ كُلِّ صِفَةٍ انَّها غَيْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهادَةِ كُلِّ مَوْصُوفٍ انَّهُ غَيْرُ الصِّفَةِ».
توضيح اين كه: در بحث‏هاى مربوط به صفات خدا ثابت شده است كه صفات خداوند عين ذات پاك اوست و مانند صفات بشر زايد بر ذات نيست، به اين معنا كه در صفات ممكنات، ذات چيزى است و صفت چيزى ديگر؛ مثلًا، علم غير از ذات ما و عارض بر ذات ماست، ولى صفات خداوند چنين نيست، يعنى علم او عين ذات اوست و به عبارت ديگر ذاتى است كه تمام علم، تمام قدرت و تمام حيات است، بنابر اين منظور حضرت از اين كه كمال توحيد و اخلاص، نفى ‏صفات از خداست، نفى چنين صفات زايد بر ذات مى ‏باشد.
هنگامى كه مى‏ گوييم ما علم داريم، علم چيزى است و ما چيزى ديگر، در آغاز عالم نبوديم و تدريجاً علم آموختيم، اگر از آغاز هم معلوماتى مى ‏داشتيم، باز «علم» ما غير از اصل وجود ماست، يا صحيح‏تر بگوييم: گوشه ‏اى از وجود ما را تشكيل مى ‏دهد.
همچنين قدرت و توانايى ما كه در عضلات و اعصاب ما نهفته است، گوشه ديگرى از وجود ما را تشكيل مى‏ دهد و اين هر دو با هم اختلاف دارند و دو گوشه متمايز از وجود ما هستند؛ به وسيله مغز و با روح خود حقايق را مى‏ فهميم و درك مى‏ كنيم و با عضلات نيرومند خود اجسام سنگينى را از زمين بر مى ‏داريم.
اين وضع «صفات» ماست كه نه عين ذات ما و نه عين يكديگر هستند.
امّا در خداوند چنين نيست، ذات او عين علم، عين قدرت و عين حيات و ادراك است؛ يعنى علم او گوشه ‏اى از ذات پاك او و قدرت گوشه ديگرى را تشكيل نمى ‏دهد، تمام ذات او علم و تمام آن قدرت است. بنابر اين قدرت او هم عين علم او مى‏ باشد.
ممكن است تصوّر اين موضوع براى بسيارى مشكل باشد و چنين چيزى را غير ممكن خيال كنند. البتّه تا اندازه ‏اى حق دارند؛ زيرا صفات و كيفيّات حالات ما چنين نيست؛ ما با صفات و حالاتى خو گرفته‏ ايم كه هريك گوشه‏ اى از وجود ما را پر كرده و با يكديگر اختلاف و تفاوت دارند، بنابر اين درك صفاتى كه با ذات يكى باشد و در ميان تمام آن صفات عينيّت و يگانگى برقرار باشد، بسيار مشكل است تا آن‏جا كه براى بعضى ممكن است نا مفهوم باشد.
در اين‏جا باز ناچاريم از پاره‏ اى مثال‏ها كه مطلب را تا حدودى به ذهن و فكر ما نزديك مى ‏كند، استمداد جوييم:
نور و شعاع آن را در نظر بگيريد، همه چيز در پرتو آن روشن و هويداست؛
بنابر اين «كاشفيّت» و «آشكار ساختن» يكى از صفات و كيفيّات نور است، ولى آيا اين خاصيّت در گوشه‏ اى از وجود نور قرار گرفته يا نه؟ بلكه نور سراپا كاشفيّت است.
مثال ديگر: ادلّه توحيد مى‏ گويد: ما «آفريده» خدا هستيم و او آفريدگار ما، همچنين بحث ‏هاى گذشته در پيرامون علم خدا به ما مى‏ گويد: ما «معلوم» خدا هستيم، يعنى خداوند علم به وجود ما دارد.
حال اين سخن پيش مى‏ آيد كه «مخلوق بودن ما» و «معلوم بودن ما» كه از صفات ما محسوب مى  ‏شود، آيا هريك گوشه ‏اى از وجود ما را تشكيل مى‏ دهد يا خير؟ جواب اين سؤال روشن است، سرتاپاى وجود ما مخلوق و آفريده اوست، همان‏طور كه سرتاپاى وجود ما معلوم آن ذات مقدّس است. بنابر اين صفت «مخلوق بودن» و «معلوم بودن» تمام وجود ما را پر كرده و به عبارت ديگر با تمام ذات ما متّحد مى‏ باشد.
منظور از ذكر اين مثال‏ها اين است كه كمى از انس و عادتى كه با صفات معمولى زايد بر ذات داريم، خود را خالى كرده و آن صفاتى را كه با تمام ذات يكى است، درك نماييم.
منبع: پاسخ به پرسشهاى مذهبى،‏ نوشته آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى و آيت الله العظمى جعفر سبحانى‏