تا کنون به طور اجمال با شخصیت ساختگی ابن سبا و نظرات برخی دانشمندان در مورد او، آشنا شده ایم. اینک به نظرات برخی دانشمندان دیگر در این زمینه توجه کنید تا به پوچی و ساختگی بودن این شخصیت، بیش از پیش واقف شوید:
نظريه كاشف ‏الغطاء
«... اصولًا هيچ بعيد نيست كه ما بگوييم: «عبداللَّه بن سبأ»، «مجنون بنى عامر»، «ابى هلال» و امثال اينها مردمان موهوم و افسانه‏ هاى خرافى هستند، كه قصه‏ گوها و داستان سراها اسامى آنها را جعل كرده ‏اند»(1).
تحقيق استاد عبداللَّه السبيتى‏
مرحوم استاد شيخ عبداللَّه السبيتى كه يكى از علماى شيعى عراق بود و تأليفات پرارزش زيادى از قبيل: تحت راية الحق و المباهلة، و حجةالوداع‏ و سلمان الفارسى‏ و أبوذر الغفارى‏ و عمّاربن ياسر و حجربن عدي الكندى‏ و ... دارد، كتاب بزرگى در جواب يكى از شيوخ الأزهر به نام سعد محمد حسن كه كتابى تحت عنوان «المهدوية في ‏الاسلام‏» نشر كرده، نوشته است.
كتاب استاد سبيتى از جهاتى پرارزش و قابل توجه است، زيرا از جمله مسائلى كه سعد محمد حسن آن را دست ‏آويز قرارداده و به شيعه تاخته است، همين داستان مورد بحث ماست و عبداللَّه سبيتى هم جواب مفصلى در كتاب خود نوشته و دلايل تاريخى و تحقيقى زيادى در رد اين افسانه آورده است.
استاد سبيتى بحث خود را در اين موضوع اين طور شروع مى ‏كند:
«باور كنيد: سبائيّه، در هيچ زمان و دوره‏ اى جز در عالم وهم و خيال دشمنان شيعه، وجود خارجى نداشته است و از جمله وصله‏ هايى است كه به تاريخ تشيع به وسيله افرادى كه دشمن تشيع بودند چسبانده شده است.
باور كنيد: سبائيّه مولود و ساخته عجيب و غريبى است كه اگر كسى حساب آن را به دقت برسد، وجود آن را باور نخواهد كرد ....
در گذشته پرده ‏پوشى از حق و القاى تهمت، تنها وسيله ‏اى بوده كه سياست‏هاى روز براى كوبيدن دشمن خود از آن استفاده مى ‏كرد، و همين سياست باعث شد كه‏ براى شيعه و تشيع «سبائيه و عبداللَّه بن سبأ» را بتراشند و درست كنند.
واقعاً مسئله خنده ‏دار عجيبى است: «ابن‏ سبأ» و «سبائيه» در زمان «عثمان» پيدا شد و در مدت كمى توانست خليفه مسلمين «عثمان» را بكشد! و اختلاف بزرگى در ميان مسلمين ايجاد كند كه در هر دوره و نسلى اثر آن باقى بماند!
ابن سبأ با سرعت سرسام ‏آورى اسلام را در بحبوحه قدرت و عزت خود، يكه و تنها، با خنجر يهوديانه، اين خنجر سحرآميز و مرموز، زخمى ساخت و دين و معنويات را به كلى از مردم سلب كرد! ولى من تعجب مى ‏كنم كه چطور شد «ابن‏ سبأ» يهودى كه از «بن گوريون» سياسى‏ تر بود، «فلسطين» را كه به اصطلاح «وطن ‏ملى» يهود است! اشغال نكرد؟ در صورتى كه يهود از روز اول براى «فلسطين» و سرزمين موعود! گريه مى‏ كرده‏ اند ....
غرض‏ هاى سياسى، از خيالات و اوهام سحر و افسون، شخص ساحرى را به نام عبداللَّه بن سبأ درست كرد و براى او برنامه ‏اى تعيين كرد كه آن برنامه تخريب اسلام بود ...!
حالا، چرا دست جنايت، اين داستان را جعل و خلق كرده؟ سؤالى است كه بايد جواب آن را اين طور داد:
حساب تعصب جاهلانه، در ميزان سؤال و جواب منطقى بررسى نمى ‏شود.
حقيقت اين است كه مسئله اختلاف در موضوع «خلافت»، ابن‏ سبأ و سبائيّه را درست كرد تا هر مخالفتى را به نام پيروى از ابن‏ سبأ بكشد و نابود كند ....
براى تأييد استاد عبداللَّه سبيتى، شواهد زيادى داريم و چنان‏كه قبلًا هم ديديم، حتى ابوذر غفارى صحابى جليل رسول‏ اللَّه و عمّار را متهم به همكارى با ابن‏ سبأ كردند و از نوشته دكتر طه حسين برمى ‏آيد كه حتى مالك ‏اشتر هم متهم به پيروى از ابن‏سبأ شده است(2).
و در نامه ‏اى كه زيادبن ابيه پس از دست‏گيرى حجربن عدى كندى صحابى معروف با يارانش، از بصره به معاويه فرستاد مى ‏نويسد: «سركشانى از دسته سبائيّه كه رئيس آنها حجر بن عدى است با اميرالمؤمنين! معاويه مخالفت ورزيدند ... و خدا ما را بر آنها مسلط كرد»(3).
به هرحال: يك فرد پژوهش‏گر واقع‏گرا، وقتى جريانات مربوط به ابن‏ سبأ را بررسى مى‏ كند، نمى‏ تواند باور كند كه ابن‏ سبائى واقعاً وجود خارجى داشته است ....
راستى اين ابن‏ سبأ چطور توانست آن‏ همه قدرت و سيطره را به دست آورد؟ و زيرگوش عثمان و واليان و فرمانداران شمال قيام كند؟ و سرانجام هم بر اجتماع آن روز مسلمين مسلط گردد؟
اين ابن‏ سبأ كيست كه طول و عرض همه شهرهاى مسلمين را مى ‏گردد و تبليغ مى‏ كند، ولى شمشيرهاى امويين جواب او را نمى ‏دهد؟ و حداقل دستى از فرمانداران عثمان! دراز نمى ‏شود كه او را دست‏گير و يا تبعيد كند!
از اين گذشته، پيروان ابن سبأ چه كسانى بوده ‏اند؟ على كه شيعه ‏اى جز اصحاب خاص رسول ‏اللَّه صلى الله عليه و آله نداشت؟ پس اگر ابن ‏سبأى وجود داشته، پيروان او هم سنى‏ ها بوده ‏اند!
اين ابن سبأ يهودى! با اين نبوغ و سياست، چرا اصولًا در تاريخ يهود اسمى ندارد؟
و سرانجام او به كجا رسيد و اتباع او چطور شدند ...؟
اينها سؤالاتى است كه يك فرد با انصاف و بى ‏طرف بايد از خود بكند و جوابى هم نشنود ...»(4).
استاد عبداللَّه سبيتى بعد از اين مقدمه، بحث تحليلى و دقيق خود را شروع كرده و بعد از شمردن تناقضات عجيب و غريبى كه در داستان‏ هاى مربوط به ابن‏ سبأ موجود است، راجع به «سبائيه» و پيروان موهوم او هم بحث كرده و سپس جواب كتاب‏ التحفة الاثنى عشرية را كه در اين موضوع افسانه‏ هايى دارد، مى‏ دهد، و اين بحث تا صفحه 160 آن كتاب ادامه دارد، طالبين تحقيق حتماً به آن مراجعه كنند.
شيعه و غلاة
عبداللَّه بن‏ سبأ خواه وجود خارجى داشته و يا چنان‏كه ثابت كرديم جز در عالم وهم و خيال وجود خارجى نداشته است، نسبت دادن او به شيعه و تشيع، يكى از بزرگ‏ترين جنايت‏هاى تاريخ است. با اين حال ما فرض كنيم ابن ‏سبأ و فرقه سبائيه ‏اى در عالم بوده است، بايستى با صراحت تمام اعلام داشت كه شيعه و تشيع، از افكار ضداسلامى منسوب به او كاملًا بيزار است و تمام عقايد غلوآميزى را كه گاهى به شيعه نسبت مى ‏دهند مخصوص همان «ابن ‏سبأ» موهوم و اصحاب او بوده، و هيچ‏گونه ارتباطى با شيعه و تشيع ندارد.
مرحوم آيةاللَّه «شيخ محمدحسين كاشف ‏الغطاء» در اين باره مى ‏نويسند:
... اما عبداللَّه بن سبأ، كه او را به شيعه و شيعه را به او مى ‏چسبانند، به شهادت تمام كتب موجود شيعه، عموماً به لعن او تصريح نموده و از او بيزارى جسته‏ اند؛ و كمترين عبارتى را كه كتب رجال شيعه از قبيل رجال «ابى ‏على» و غيره در ترجمه حال او در ذكر حرف (ع) نوشته ‏اند اين است: إن عبداللَّه بن سبأ ألعن من أن يذكر؛ عبداللَّه بن سبأ ملعون‏تر از آن است كه ذكر شود(5).
چنان‏كه ايشان نوشته‏ اند علماى شيعه رسماً ابن سبأ را در صورت داشتن وجود خارجى از خود طرد مى‏ كنند، و مثلًا علّامه حلّى درباره او گويد: «عبداللَّه سبأ غالى ملعونى است و اميرالمؤمنين او را به آتش سوزانيد، عقيده او اين بود كه على خداست! و يا پيغمبر است لعنت خدا بر او باد»(6).
علاوه بر علماى شيعه، در تمامى قرون و اعصار، چنان‏كه در كتاب‏ها نيز نوشته ‏اند، اين افكار غلوّآميز، در زمان حضرت على و شيعيان طبقه اول و دوره‏ هاى بعدى كاملًا مردود بوده، و سابقاً نيز نقل كرديم كه مدعيان وجود ابن ‏سبأ و سبائيّه، مى ‏گويند كه على عليه السلام از آنها تبرى جست و با آنها جنگيد و او را با آتش سوزانيد و يا تبعيد كرد.
همين موضوع را پروفسور گويارد نيز در كتاب خود- ضمن تقسيم ‏بندى مذاهب و فرق اسلامى بعد از معرفى فرقه شيعه كه پيروان و هواخواهان حضرت على و فرزندان وى مى ‏باشند- به عبداللَّه بن ‏سبأ اشاره نموده اين طور مى ‏نويسد: در زمان حيات على عليه السلام شخصى موسوم به عبداللَّه بن‏ سبأ كه ابتدا يهودى بوده، نسبت به داماد پيغمبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام ادعاى الوهيّت نمود، لكن اينگونه عقايد هرچه زودتر از طرف على و فرزندان وى، و حتى از طرف شيعيان خالص آنها كه در آن زمان بودند مردود گشت‏(7).
و در هر صورت اگر سبائى در كار بوده، از فرقه غلاة بوده و ربطى به شيعه ندارد چنان‏كه در كتاب‏ اسلام و رجعت‏ هم ضمن تقسيم غلاة منسوب به شيعه مى‏ نويسد:
«غلاة به فرقه ‏هاى چندى تقسيم مى ‏شوند، اولين فرقه آنها كه در واقع منشأ ساير فرق غلاة مى ‏باشند معروف به «سبائيّه» هستند، اينان اصحاب ابن سبأ مى ‏باشند كه از اهل‏ حمير! بوده است»(8).
ابن خلدون در مقدمه خود، از كسانى كه در حق ائمه غلو كرده و معتقد به الوهيت على و ائمه بودند و على آنها را در آتش سوزانيد به عنوان «غلاة» نام مى ‏برد، و البته اسمى از عبداللَّه‏ بن‏ سبأ، قهرمان داستان خرافى ما نمى‏ برد و فقط مى ‏نويسد:
... گروهى از شيعيان را هم غلاة مى‏ نامند كه از حد عقل و ايمان درگذشته ‏اند، و از اين رو به الوهيّت آن امامان اعتقاد دارند، و على كسانى را كه درباره او چنين معتقداتى داشتند در آتش سوزانيد(9).
مطلبى كه تذكار آن در اين‏جا ضرورى به ‏نظر مى ‏رسد اين است كه علماى شيعه علاوه بر طرد و رفض غلاة، خواه ابن ‏سبأ باشد و يا هر كس ديگرى، در تمام كتب مربوطه خود، غلاة را نجس و خارج از دين معرفى مى‏ كنند: مثلًا «شيخ مفيد محمدبن نعمان» (متولد 236 ه.) كه از بزرگ‏ترين علماى شيعه است، در كتاب پرارزش خود تحت عنوان: «في‏ الغلو ...» مى ‏نويسد:
غلاة از متظاهرين به اسلام آنهايى هستند كه به اميرالمؤمنين وائمه اطهار عليهم السلام نسبت الوهيت و نبوت داده، و در فضايل دين و دنيا، آنها را طورى وصف كردند كه از حد تجاوز نموده ‏اند ... ائمه عليهم السلام حكم كفر و خروج از اسلام آنها را صادر كردند(10).
عقايد غلوّآميز و افراطى در حق پيشوايان دينى و ائمه، تنها مخصوص به عده‏ اى از جهّال منتسب به شيعه نيست، اهل ‏سنت نيز درباره رجال و بزرگان خود عقايد غلوآميزى ابراز كرده ‏اند كه كمتر از غلوهاى جهّال به صورت منتسب به شيعه نيست.
علامه امينى در كتاب پرارج خود الغدير تحت عنوان: «الغلو الفاحش أوقصص خرافة» صد قسمت از داستان‏هاى غلوآميز اهل ‏سنت را كه درباره افرادى مثل معاويه‏(11) ساخته ‏اند، از مدارك و كتب بسيار معتبر! اهل ‏سنت نقل مى‏ كند و با مراجعه به آنها به خوبى روشن مى ‏شود كه مسئله غلوّ، از مسائل اختصاصى افراد منسوب به شيعه نيست. ما براى رعايت اختصار از نقل آن مطالب خوددارى كرديم.
منبع: کتاب شیعه (مذاکرات علامه طباطبایی با هانری کربن) قسمت توضیحات (قسمت توضیحات این کتاب نوشته سید هادی خسروشاهی و علی احمدی میانجی میباشد)

***************************************************************************************************************************************************************************************
پی نوشت ها به نقل از کتاب شیعه:
1. آية اللَّه كاشف الغطاء، اصل الشيعه و اصول‏ها، ط 8، عربى، ص 57 و 58 و ط 2 فارسى، تهران، ص 65
2. على و فرزندانش، ص 115
3. آقاى كمره ‏اى، حجربن عدى، ط تهران، ص 66 و 67
4. السبيتى، الى مشيخة الأزهر، بغداد، 1375 ه. ص 115- 118
5. آيةاللَّه كاشف الغطاء، اصل الشيعه و اصول‏ها، ط 8 عربى، النجف‏ الاشرف، ص 57، ط 2 فارسى، تهران، ص 65
6. دكتر حسين على محفوظ، تاريخ الشيعه، ص 39 و 40، و همين عبارت را در جامع الروات، محمد بن على الاردبيلى الغروى، ج 1، ط 1، ص 485 و كتاب‏هاى ديگر درباره ابن ‏سبأ نوشته ‏اند.
7. پروفسور استانسيلاس گويارد فرانسوى، سازمان‏ هاى تمدن امپراتورى اسلام، ترجمه فارسى از: سيد فخرالدين طباطبائى، ص 38 و 40، چاپ‏تهران، 1336 شمسى‏
8. اسلام و رجعت، عبدالوهاب فريد، تهران، ص 63
9. مقدمة ابن خلدون، عبدالرحمن بن‏ خلدون، متولد 732 ه. و متوفى 808، ج 1، ترجمه فارسى، محمد پروين گنابادى، ص ص 391، ط تهران، 1336 شمسى‏
10.  كتاب: شرح عقايد الصدوق أو تصحيح الاعتقاد، شيخ مفيد، ط 2، تبريز، 1317 ه.، به اهتمام و پاورقى حاج ميرزا عباسقلى واعظ چرندابى، ص 63. و راجع به كفر و ارتداد غلاة، ر. ك به: مصباح الفقيه (كتاب الطهارة)، حاج آقا رضا فقيه همدانى، ط تهران، ص 568؛ كتاب العروةالوثقى، سيد محمد كاظم يزدى، ط تهران، كتابفروشى اسلاميه، محشى به حواشى اعاظم و اكابر علماى شيعه، ص 19؛ مستمسك العروة، سيدمحسن حكيم طباطبايى، ج 1، ط 2، نجف، ص 325 و تمام كتاب‏هاى معتبر فقهى شيعه، بحث نجاسات‏
11. الغدير، ج 11، ص 103- 192