منظور از قضا و قدر چيست؟

اگر مقصود اين است كه آفريدگار سرنوشت هر فردى را معيّن كرده و هريك از ما ناگزيريم از آن پيروى نماييم و نمى ‏توانيم از سرنوشت خود پا فراتر گذاريم، پس معناى آيه‏ «وَ انْ لَيْسَ لِلِانْسانِ الّا ما سَعى؛ و اين كه براى انسان بهره‏ اى جز سعى و كوشش او نيست!»(نجم/39) چيست؟
اين آيه مى‏ رساند كه سرنوشت هر فرد در اختيار خود اوست و بنابر اين قضا و قدر در آن تأثيرى ندارد.
پاسخ‏
مسأله تقدير و سرنوشت از جمله مسائلى است كه در تمام آيين ها براى ملل جهان مطرح مى ‏باشد و اعتقاد به آن از اختصاصات ملّتى نيست اگر چه توجّه كتاب آسمانى ما و احاديث اسلامى به آن محسوس ‏تر و چشمگيرتر است.
متأسّفانه براساس سوء تفسيرى كه از طرف افراد غير وارد نسبت به قضا و قدر شده است، نوع مردم از اين دو لفظ خاطره خوشى ندارند، چه بسا از شنيدن اين دو كلمه به خود مى‏ لرزند و تقدير الهى را عاملى خارج از محيط زندگى‏ مى ‏پندارند كه بر روى اراده انسان اثر مستقيم دارد، گاهى به صورت يك عامل مثبت جلوه مى‏ كند و انسان را از طريق جبر و اكراه، برانجام عملى وادار مى ‏نمايد و گاهى جنبه نفى دارد و بشر را خواه و ناخواه، از انجام كارى باز مى ‏دارد.
تقدير به اين معنا- در افعال اختيارى بشر- افسانه‏ اى بيش نيست، بلكه حقيقت تقدير را بايد در محيط زندگى جستجو كرد و هرگز نبايد براى آن واقع و سازنده‏ اى جز انسان و اراده او، چيزى تصوّر نمود.
براى گروهى كه ذهن آنان با تفسيرهاى ناصحيح از قضا و قدر مشوب و آلوده است، پذيرفتن اين نظر: «در جهان هستى عاملى به نام قضا و قدر نداريم كه در عرض ساير عوامل عرض اندام كند و بر روى اراده انسان اثر منفى يا مثبت بگذارد» بسيار سخت و گران مى ‏باشد؛ زيرا اين نوع افراد عادت كرده ‏اند كه غالب اشتباهات و نارسايى‏ ها بلكه بسيارى از كوتاهى‏ هاى خود را به گردن عاملى خارج از محيط زندگى، به نام «قضا و قدر» بگذارند و در برابر هر نوع مسؤوليّت و تعهّد شانه خالى كنند.
امروزه، در ميان گروهى از اروپايى‏ ها و غرب‏زدگان ما مسأله «جبر تاريخ» جاى قضا و قدر را گرفته و بسيارى از كوتاهى‏ هاى خود را بر گردن آن مى ‏گذارند.
ولى براى مردم واقع بين و حقيقت جو روشن است كه تقدير الهى بر روى اراده انسان اثر تحميلى ندارد؛ اين مطلب با بيان سنن الهى در جهان هستى كه حقيقت قضا و قدر خداوند است، روشن مى ‏گردد.

تقديرهاى خداوند
هرگاه با تقديرهاى الهى آشنا شويم، خواهيم ديد كه در صفحه هستى عامل و محرّكى به نام قضا و قدر كه خارج از محيط زندگى و اراده فاعل باشد، نيست؛ مقصود از تقديرهاى خداوند همان سنّت‏هاى قطعى است كه بر ما و جهان حكومت‏ مى‏ كنند و تأثير اين سنّت‏ها در خوشبختى و بدبختى مردم- به اصطلاح در نيك فرجامى و بد فرجامى شخص- قطعى و تخلّف‏ ناپذير است و ما در انتخاب هر سنّتى از اين سنن مختار و آزاد مى‏ باشيم؛ براى توضيح اين مطلب به مثال‏هاى زير توجّه كنيد:
1- تقدير الهى درباره ملّتى كه تن به تنبلى و بيكارى در دهند و با يكديگر به اختلاف و نزاع برخيزند و نيروهاى خداداد را در مسيرهاى غلط به هدر دهند و از وضع زمان و محيط خود آگاهى نداشته باشند و با فرو رفتن در منافع شخصى از حال همنوعان خود بى ‏خبر بمانند، آن است كه دير يا زود از هم متلاشى گردند.
ولى تقدير خداوند درباره ملّتى كه به فكر محرومان زحمتكش باشد و با كم كردن فاصله طبقاتى، آنان را از يك زندگانى آبرومند كه در خور يك انسان است برخوردار سازند و حقوقى را كه خداوند در اموال ثروتمندان براى ترميم زندگى افتادگان قرار داده است بپردازند- خلاصه، ملّتى عاطفى و دادگر باشند- اين است كه همواره از ثبات و آرامش و ترقّى و پيشرفت و تحرّك و سازندگى برخوردار شوند و اين دو تقدير آن‏چنان واضح و ملموس است كه احدى در آن ترديد ندارد.
تمام ملل جهان در برابر اين دو تقدير برابر و يكسانند و هيچ عاملى خارج از اراده ملت‏ها آنها را در انتخاب يكى از دو تقدير مجبور نمى ‏سازد، اين ما هستيم كه به پيروى از خودخواهى و يا به حكم عقل و خرد، يكى را انتخاب مى‏ كنيم و در هر حال نتيجه‏ اى كه از اين انتخاب عايد ما مى‏ گردد، تقدير و قضاى او خواهد بود؛ زيرا اوست كه اين سنّت‏ها را پديد آورده و امضا نموده و ما را در انتخاب هريك آزاد گذاشته است.
2- جوانى كه زندگى خود را با امكانات زياد و اعصاب پولادين و فهم و هوش سرشار آغاز كند، دو تقدير و دو سرنوشت كه هر دو به حكم قضاى الهى است در انتظار اوست تا كدام‏يك از آنها را انتخاب كند؛ هرگاه امكانات مادّى‏ و معنوى خود را در راه تحصيل علم و دانش يا بازرگانى به كار اندازد، يك عمر با سعادت و تندرستى به سر خواهد برد؛ ولى هرگاه از اين سرمايه‏ هاى مادّى و فكرى سوء استفاده نمايد و امكانات خود را در راه ميگسارى و قمار بازى و نافرمانى ‏هاى ديگر كه موجب تباهى زندگى و عمر است مصرف نمايد، قطعاً بايد پس از مدّتى با بدنى رنجور و بيمار و اعصابى كوفته، در گوشه‏ اى بيفتد و عمرى را با درد و رنج به سر ببرد، هر دو تقدير مربوط به خداست، ولى او در انتخاب هر يك آزاد است و نتيجه ‏اى كه از انتخاب هريك دامنگير او مى ‏شود به تقدير و خواست خداست؛ چنان كه از نيمه راه باز گردد، سرنوشتى را جاى سرنوشت ديگرى نشانده است و اين نيز به تقدير خداوند است؛ زيرا او ما را آفريده و به ما اجازه داده است كه از نيمه راه باز گرديم و از كرده خود پشيمان شويم، در نتيجه سرنوشتى را جاى سرنوشت ديگرى جايگزين سازيم.
3- اگر شخص بيمار به پزشك مراجعه كند و دارو بخورد، خوب مى‏ شود و اگر به پزشك مراجعه نكند و يا دارو نخورد، يا مى‏ ميرد يا رنجور و دردمند در گوشه ‏اى مى ‏افتد؛ در هر حال، هر دو سرنوشت به حكم خداست و انتخاب هريك با ماست و هر كدام را انتخاب نموديم، اثر آن به حكم خداوند و قضاى اوست.
شما مى‏ توانيد با مراجعه به سنن الهى در جهان آفرينش، صدها مثال براى قضا و قدر مربوط به افعال بشر پيدا نماييد و معناى تقدير را درباره كارهاى انسان به دست آوريد.
سخنانى از پيشوايان بزرگ‏
آنچه با طرح اين مثال‏ها بيان شد، در واقع توضيح احاديثى است كه از پيشوايان بزرگ اسلامى- يعنى آنان كه مسأله قضا و قدر را براى ما مطرح‏ ساخته ‏اند- به دست ما رسيده است.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم مى‏ فرمايد: «پنج طايفه ‏اند كه دعاى آنها مستجاب نمى‏ شود، يكى از آنان كسى است كه از زير ديوار كج كه در حال ريختن است، فرار نكند و ديوار فرو ريزد!»( بحار، ج 5، ص 105، نقل از خصال صدوق) نكته عدم استجابت دعاى چنين فردى روشن است، زيرا سرنوشت كسى كه از ديوار كج بگذرد و فرار نكند مرگ است، ولى با اختيار خود به استقبال اين سرنوشت رفته است در صورتى كه مى ‏توانست تقدير ديگرى را انتخاب كند.
اميرمؤمنان عليه السلام از زير ديوار خراب و شكسته‏ اى كه مشرف بر ريختن بود فرار مى ‏كند، وقتى كه به او اعتراض مى ‏شود كه: آيا از قضا و قدر خداوند فرار مى‏ كنى؟ مى‏ فرمايد: «افِرُّ مِنْ قَضاءِ اللَّهِ الى قَدَرِ اللَّه؛ از قضايى به قضاى ديگر و از سرنوشتى به سرنوشت ديگر فرار مى‏ كنم و هر دو تقدير خداوند است!»( توحيد صدوق، چاپ كتابخانه صدوق، ص 369) من در انتخاب هر دو آزاد و مختار هستم، اگر در زير ديوار بنشينم و فرو ريزد و بميرم، به حكم سرنوشت است و اگر فرار كنم و سالم بمانم، آن نيز به حكم سرنوشت خواهد بود.
هنگامى كه از امام هشتم عليه السلام سؤال مى ‏شود كه تقدير خداوند درباره افعال خوب و بد بندگانش چيست؟ امام عليه السلام مى ‏فرمايد: «هر نوع عملى كه بندگان خدا از خوب و بد انجام دهند، به تقدير خداست!» سپس امام يك چنين تقدير گسترده را- آن هم در تمام اعمال بشر، اعم از خوب و بد- با نتايجى كه در دنيا و آخرت دامنگير انسان مى‏ گردد تفسير مى‏ كند و مى‏ فرمايد:
«الحكم عليهم بما تستحقّوه على افعالهم من الثّواب و العقاب فى الدّنيا و الآخرة»( عيون اخبار الرّضا، ص 78، و بحار، ج 5، ص 12)
يعنى، تقدير خداوند همان نتايج و پاداش‏ها و كيفرهايى است كه در دنيا و آخرت دامنگير انسان مى‏ شود!
اين احاديث روشنگر حقيقتى است كه درباره قضا و قدر گفته شد و آشكارا مى‏ رساند كه قضا و قدر عاملى جدا از زندگى و اراده و خواست انسان نيست؛ بلكه تقدير همان سنن الهى است كه بر صفحه هستى حكومت مى ‏كند و انسان در انتخاب هريك از آنها مختار است و پس از انتخاب يكى از آنها هر نوع نتيجه‏ اى كه به انسان بازگشت مى‏ كند، به حكم خداوند و تقدير اوست و هيچ عملى از اعمال انسان از حيطه تقدير الهى خارج نيست؛ اگر بذر خوبى بيفشاند، به حكم قضاى الهى نتايج مثبت و نيك آن را خواهد ديد؛ اگر نهال نفاق و بدى غرس كند، به حكم سرنوشت، ميوه تلخ آن را خواهد چيد و هر دو به تقدير خداست و هيچ كارى از خوب و بد، از دايره قضا و قدر او بيرون نمى ‏باشد.(مدیر: این مطالب به نوعی معنای فرمایش ائمه علیهم السلام است که در مورد اختیار انسان فرموده اند که نه جبر کامل است و نه اختیار کامل.بلکه بین آن دو است.دقت فرمایید)
سرنوشت و مسلمانان صدر اسلام‏
مسلمانان صدر اسلام بر اثر الهام از منبع وحى، مسأله قضا و قدر را آن‏چنان فرا گرفته بودند كه هرگز آن را با اختيار و آزادى بشر در سرنوشت خود مخالف و منافى نمى ‏دانستند؛ در فتوحات مسلمانان نوشته‏ اند كه خليفه دوّم تا كرانه شام آمده، ناگهان گزارش رسيد كه بيمارى وبا در شام شيوع پيدا كرده است؛ همراهان خليفه به وى گفتند: از مسيرى كه آمده است باز گردد، او نيز نظرش همين بود؛ وقتى يك نفر از حضّار به او اعتراض كرد كه آيا از تقدير خداوند فرار مى ‏كنيد؟ وى در پاسخ معترض گفت: من به فرمان خداوند از سرنوشتى به سرنوشت ديگر فرار مى‏ كنم! براى تأييد نظر خليفه يك نفر از حضّار گفت: از پيامبر شنيده ‏ام كه فرمود: هرگاه در نقطه‏ اى «طاعون» ظاهر شد و شما در آن نقطه نبوديد، وارد آنجا نشويد و اگر طاعون در نقطه‏ اى كه بوديد پيدا شد، از آن نقطه خارج نشويد (مبادا عامل سرايت به ديگران شويد)!( تاريخ طبرى، ج 4، ص 57، طبع دارالمعارف، شرح حوادث سال 17 هجرت؛ و شرح نهج‏البلاغه حديدى، ج 8، ص 300)
از اين بيان روشن مى‏ شود كه اعتقاد به مسأله قضا و قدر، دليل بر نفى اختيار و آزادى اراده نيست و ميان مسأله قضا و قدر و مسأله جبر، هزاران فرسنگ فاصله است و اگر گروهى از مستشرقان، نتيجه اعتقاد به قضا و قدر را جبر ديگرى دانسته ‏اند، روى بى‏ اطّلاعى از معارف بلند و استوار اسلام است و آنان در رشته ‏هايى سخن گفته‏ اند كه صلاحيّت داورى در آن را نداشته ‏اند.
«آلبرماله» در تاريخ خود مى ‏گويد: «اسلام در روز نخست جز اعتقاد به يگانگى خدا و رسالت محمّد چيزى نبود، ولى بعدها متكلّمان اسلام تعليم دادند كه خداوند سرنوشت هركسى را معيّن مى ‏كند و مشيّت او تغييرناپذير است و اين طريقه را جبر مى ‏گويند.»( تاريخ آلبرماله، ج 3، ص 99)
«گوستاولبون» پس از يك رشته گفتگو پيرامون قضا و قدر در اسلام و اين كه نتيجه آن جبر ديگرى است در مقام اعتذار و پوزش مى ‏آيد، مى‏ گويد: «آياتى كه درباره قضا و قدر در قرآن وارد شده است، بيش از آياتى نيست كه در اين خصوص در كتاب مقدّس ما درج شده است».( تمدّن اسلام و عرب، ص 141)
انتشار يك چنين تهمت‏ها و نتيجه ‏گيرى‏ هاى غلط در ميان اروپايى‏ ها، مرحوم «سيّد جمال الدّين اسد آبادى» را هنگام اقامت خود در پاريس بر آن داشت كه رساله‏ اى در دفاع از مسأله قضا و قدر بنويسد و آن را در هفته نامه «العروة الوثقى» انتشار دهد، وى در آن رساله مى ‏نويسد: 
«اين گروه از اروپاييان چنين گمان كرده ‏اند كه ميان قضا و قدر و اعتقاد به مذهب جبر هيچ‏گونه فرقى نيست و انسان در پرتو اعتقاد به تقدير، بسان پرى است كه در هوا آويزان باشد و با وزش باد از اين سو به آن سو كشيده شود؛ اعتقاد به سرنوشت سبب مى ‏شود كه انسان در كردار و گفتار و سكوت و حركت خود، صاحب اختيار و اراده‏ اى نباشد و زمام امور خود را به دست يك نيروى خشن و كوبنده ‏اى بسارد، يك چنين ملّتى نيروهاى طبيعى خود را به كار نمى‏ برد، و انگيزه كار و كوشش از محيط فكر آنها بيرون مى‏ رود، با اين وضع از جهان وجود به عدم رهسپار مى ‏شوند ...!»( العروة الوثقى، ص 50 و 51) 
منبع: پاسخ به پرسشهاى مذهبى‏ ، نوشته آیت الله مکارم و آیت الله سبحانی
توجه: منابع ذکر شده، منابعی است که در کتاب فوق معرفی شده است.