1- حسن و قبح عقلى‏
قبلًا دانستن اين مسئله لازم به نظر مى ‏رسد كه عقل ما «خوبى» و «بدى» اشيا را تا حدود قابل توجّهى درك مى ‏كند (اين همان چيزى است كه دانشمندان از آن به عنوان حسن و قبح عقلى ياد مى ‏كنند).
مثلًا مى‏ دانيم عدالت و احسان خوبست، و ظلم و بخل بد است، حتّى قبل از اين‏كه دين و مذهب از اين امور سخن گويد براى ما روشن بوده است، هر چند مسائل ديگرى وجود دارد كه علم ما براى درك آن كافى نيست، و بايد از رهنمود رهبران الهى و پيامبران استفاده كند.
بنابراين اگر گروهى از مسلمين به نام «اشاعره» منكر «حسن و قبح عقلى» شده‏ اند، و راه شناخت خوبى و بدى را، حتّى در مثل عدالت و ظلم و مانند آنها فقط شرع و مذهب دانسته ‏اند، اشتباه محض است.
چه اين‏كه اگر عقل ما قادر به درك خوبى و بدى نباشد از كجا بدانيم خداوند معجزه را در اختيار فرد دروغگويى نمى ‏گذارد؟، امّا هنگامى كه مى ‏گوييم دروغ گفتن زشت و قبيح است، و محال است از خداوند سر زند، مى ‏دانيم كه وعده ‏هاى خداوند همه حق است، و گفته ‏هاى او همه صدق است، هرگز دروغگو را تقويّت نمى ‏كند و هرگز معجزه را در اختيار شخص كاذب قرار نمى ‏دهد.
اين جاست كه مى ‏توان به آنچه در شرع و مذهب وارد شده اعتماد كرد.
بنابراين نتيجه مى ‏گيريم كه اعتقاد به حسن و قبح عقلى اساس دين و مذهب است (دقّت كنيد).
اكنون به دلايل عدالت خدا باز مى ‏گرديم؛ براى پى بردن به اين حقيقت بايد بدانيم:

2- سرچشمه ظلم چيست؟
سرچشمه «ظلم» يكى از امور زير است:
1- جهل- گاهى آدم ظالم به راستى نمى ‏داند چه مى ‏كند، نمى ‏داند حق كسى را پايمال مى ‏سازد، و از كار خود بى ‏خبر است.
2- نياز- گاه نياز به چيزهايى كه در دست ديگران است انسان را وسوسه مى‏ كند كه دست به اين عمل شيطانى بزند، در حالى كه اگر بى ‏نياز بود در اين گونه موارد دليلى بر ظلم نداشت.
3- عجز و ناتوانى- گاه انسان مايل نيست در اداى حق ديگرى كوتاهى كند امّا قدرت و توانايى اين كار را ندارد، و ناخواسته مرتكب «ظلم» مى ‏شود.
4- خودخواهى و كينه‏ توزى و انتقام‏جويى- گاه هيچ يك از عوامل فوق در كار نيست، امّا «خودخواهى» سبب مى ‏شود كه انسان به حقوق ديگران تجاوز كند، و يا «حسّ انتقام‏جويى» و «كينه ‏توزى» او را وادار به ظلم و ستم مى ‏كند، و يا روح «انحصارطلبى» سبب تعدّى به ديگران مى‏ شود ... و مانند اينها.
امّا با توجّه به اين‏كه هيچ يك از اين صفات زشت، و اين نارسايى‏ ها و كمبودها در وجود مقدّس خداوند راه ندارد زيرا او به همه چيز عالِم، و از همه بى ‏نياز، و بر هر چيز قادر، و نسبت به همگان مهربان است، معنى ندارد مرتكب ظلمى شود.
او وجودى است بى انتها و كمال او نامحدود است از چنين وجودى جز خير و عدالت، جز رأفت و رحمت سرچشمه نمى ‏گيرد.
و اگر بدكاران را كيفر مى‏ دهد در حقيقت نتيجه اعمال آنهاست، كه به دست آنها مى ‏رسد، همانند كسى كه بر اثر استعمال موادّ مخدّر يا نوشيدن مشروبات الكلى به انواع بيمارى ‏هاى كشنده مبتلا مى ‏گردد. قرآن مجيد مى‏ گويد: هل تجزون الا ما كنتم تعملون‏؛ «آيا جزاى شما چيزى جز اعمال شما هست؟!»(نمل/90)
3- قرآن و عدالت پروردگار
قابل توجّه اين‏كه در آيات قرآن مجيد روى اين مسئله بسيار تأكيد شده است، در يك جا مى ‏فرمايد: «ان اللَّه لا يظلم الناس شيئا ولكن الناس انفسهم يظلمون»؛«خداوند به هيچ كس ستم نمى ‏كند اين مردم هستند كه به خودشان ظلم و ستم روا مى‏ دارند».(یونس/44)
در جاى ديگر مى ‏فرمايد: «ان اللَّه لا يظلم مثال ذرة ...»؛ «خداوند حتّى به اندازه سنگينى ذرّه كوچكى ظلم و ستم بر هيچ كس روا نمى ‏دارد».(نساء/40)
و در مورد حساب و جزاى رستاخيز مى‏ گويد: «و نضع الموازين القسط ليوم القيامة فلا تظلم نفس شيئا»؛ «ما ترازوهاى عدالت را در روز قيامت برپا مى‏ كنيم و به هيچ كس كم‏ترين ظلم و ستمى نخواهد شد».(انبیاء/47)
(بايد توجّه داشت منظور از «ميزان» در اينجا وسيله سنجش نيك و بد است نه ترازويى همچون ترازوهاى اين جهان)
4- دعوت به عدل و داد
گفتيم صفات انسان بايد پرتوى از صفات خدا باشد، و در جامعه انسانى صفات الهى پرتوافكن گردد، روى اين اصل به همان مقدار كه قرآن روى عدالت پروردگار تكيه كرده است، به عدل و داد در جامعه انسانى و در فرد فرد انسان‏ها اهميّت مى‏ دهد، قرآن مجيد كراراً ظلم را مايه تباهى و نابودى جامعه ‏ها معرفى مى ‏كند و سرنوشت ظالمان را دردناك‏ترين سرنوشت مى‏ شمرد.
قرآن ضمن بيان سرگذشت اقوام پيشين بارها اين حقيقت را خاطرنشان كرده كه ببينيد بر اثر ظلم و فساد چگونه گرفتار عذاب الهى شدند و نابود گشتند، بترسيد از اين‏كه شما هم بر اثر ظلم به چنين سرنوشتى گرفتار شويد.
قرآن با صراحت و به عنوان يك اصل اساسى، مى‏ گويد: «ان اللَّه يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاءِ ذى القربى و ينهى عن الفحشاءِ و المنكر و البغى»؛ «خداوند به عدل و احسان درباره همه و بخشش نسبت به بستگان و خويشاوندان دستور مى‏ دهد و از كارهاى زشت و منكر و ظلم نهى مى‏ كند».(نحل/90)
جالب توجّه اين‏كه همان‏گونه كه ظلم كردن كار زشت و قبيحى است پذيرش ظلم و زير بار ستم رفتن نيز از نظر اسلام و قرآن غلط است، چنان كه در سوره بقره، آيه 279 مى‏ خوانيم: «لا تظلمون و لا تظلمون»؛ «نه ظلم كنيد و نه زير بار ظلم رويد».
اصولًا تسليم در برابر بيدادگران موجب تشويق ظلم و توسعه ستم و اعانت ظالم است.
منبع: پنجاه درس اصول عقائد براى جوانان