حركت تاريخى اسلام و تحرّكى كه در مسلمانها ايجاد كرد و شور و نشاطى كه در پيكر جامعه بشرى دمانيد، آن روح قوى و پرصلابت مسلمانها، آن ايثار و فداكاريها، آن گذشتها و بذل جانها، همه و همه جريان عظيمى بود كه از حركت و ايمان مسلمين صدر مايه مى ‏گرفت و آن حركت و ايمان اوليه هيچ سرّ و رمزى نداشت جز اين نزول تدريجى آيات! رمز و انگيزه اصلى پيروزى اسلام همين نزول‏ تدريجى بود. هر بار كه مصلحتى ايجاب مى ‏كرد و مايه تحركى براى پيامبر و يارانش لازم مى ‏نمود، فرشته وحى نازل مى‏ شد و جان تازه ‏اى بر پيكر اسلام مى ‏دميد.
جاهليان دانسته و يا ندانسته، اين نزول تدريجى را به ريشخند مى‏ گرفتند و كتابى نوشته و مدوّن و يكپارچه طلب مى‏ كردند. كتاب نوشته هم البته آيات مقدسه جامدى مى ‏شد كه براى تبرّك و تيمّن زينت بخش زندگي هاشان باشد. اما آيات پراگنده كه گهگاه نازل مى‏ شد بر دل و جان مؤمنان مى ‏نشست، سينه به سينه و دست به دست مى ‏گشت و مايه حركت و نشاط تازه ‏اى مى ‏شد و همين حركت و نشاط در نسل بعد و نسلهاى بعدتر، همچون ادامه موج، تداوم مى‏ يافت. مايه قوام و استحكام جامعه اسلام و تداوم آن روح و نشاط در نسل هاى بعدى و اقوام ديگر مى ‏گشت. اين است راز اصلى اين نزول تدريجى. در اين تدريجى بودن نزول، جز اين، رازها و حكمت هاست كه ما از آن درياى بى‏ كران به چند قطره نمونه، سخن كوتاه مى ‏كنيم‏.

---

1) نخستين حكمت را خداوند خود بيان فرمود: «كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ (25: 32)
بدين سان (قرآن را پراگنده فرستاديم) تا دل ترا بدان نيرو بخشيم».
نزول تدريجى، پيامبر اكرم را پايدارتر مى‏ سازد و بر دلش نيرو مى ‏بخشد. چه در هر تجديد وحى و تكرار نزول فرشته از جانب حق، نشاط دل او را پر مى‏ كند و شادمانى سينه‏ اش را مى ‏گشايد. اين عنايت الهى و تعهد پروردگارش در هر مرتبه از نزول تجديد مى‏ شود. اين نزول تدريجى حفظ و فهم و شناسائى فرمان ها و حكم هايش را آسانتر ساخته است.
هر بار از اين نزول تدريجى معجزه جديدى همراه دارد. چنانكه هر دفعه مشركان را به مبارزه مى ‏خواند كه اگر مى ‏توانند همانند يكبار از آن وحى را بياورند.
هنگام سختگيرى دشمنان و درگير شدن او با بدخواهان، خداى او را تعهد مى‏ كند و او را وانمى ‏گذارد و اين سختى ‏ها را بر او خوار مى ‏گرداند. بى‏ شبهه اين سختى ‏ها در زمانهاى مختلف پيش مى ‏آمد، پس به ناچار دلدارى نيز در مراحل‏ گوناگون رخ مى ‏كرد. «رجوع كنيد قرآن مجيد 3: 176 و 5: 41، 68 و 6: 10، 33- 35 و 10: 65 و 11: 12، 120 و 12: 110 و 13: 19، 32 و 15: 88، 97- 99 و 16: 127، 128 و 18: 6 و 19: 64 و 20: 130» هر وقت دشمن او را به تنگنا مى ‏انداخت، پروردگار او را دلدارى مى‏ داد. گاه اين دلدارى از راه داستانهاى پيامبران بوده كه در قرآن پهناى وسيعى دارد. در سوره هود آيه 120 مى‏ گويد: «و همه اخبار پيامبران را بر تو مى ‏سرائيم تا دل تو را بر آن استوار داريم». و زمانى اين دلدارى از راه وعده پروردگار به فرستاده خود، براى پيروزى و تأييد و حفظ او بود. چنانكه در سوره طور آيه 48 گفت: «بر حكم خدا صبر كن كه تو منظور نظر مائى» و در سوره مائده آيه 67: «و خداى ترا از مردمان نگهدارد» و هم چنان در دو سوره «و الضحى» و «ا لم نشرح» از وعده ‏هاى گرامى و عطاياى بزرگ سخن مى ‏گويد « مثلا 54: 45 و 41: 13 و 46: 35 و 35: 8 و 16: 127 و 26: 3». بسيار جالب توجه و در خور تأمل است كه گاه نيز او را مأيوس مى‏ گرداند تا آرام گيرد و قرار يابد. چون آيه 35 از سوره انعام: «و اگر چنان است كه روى گردانيدن آنها بر تو گران آمده، اگر توانى راهى در زير زمين بساز و يا نردبانى بر آسمان برفراز تا آيتى بر آنها آورى، و اگر خداى مى ‏خواست همه ايشان را به راه راست مى ‏آورد، پس بنگر تا از نادانان نباشى» ..
2) فرمود: «لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُكْثٍ (17: 106)
تا آنرا با درنگ و آهسته بر مردم بخوانى».
پرورش و تربيت علمى و عملى مردم را درجه بندى مى ‏كند:
چنانكه مى ‏دانيم مردم عرب مردمى امّى بودند و ابزار نوشتن براى نويسندگان كمياب بود. به كار زندگى سرگرم بودند و مردم گرويده، از دين تازه شان به خون و شمشير دفاع مى‏ كردند. پس قرآن اگر يكباره نازل مى ‏شد از حفظش ناتوان مى ‏گرديدند. ولى نزول تدريجى قرآن حفظ آنرا آسان‏تر ساخت. گذشته از آن، فهم آيات قرآنى نيز بدين ترتيب ساده ‏تر و آسان‏تر گشت.
نزول تدريجى موجب شد كه اندك اندك عقايد باطله و پرستش هاى فاسده و عادات رذيله را ترك گويند. هر وقت كه اسلام، باطلى را نابود مى‏ ساخت، مردم را آماده خراب كردن باطل ديگرى مى ‏كرد. و بدين سان بنيان و پايه ‏هاى عقايد سخيفه‏ را به هدم و خرابى داد و سرانجام آنان را، بى ‏آنكه سختى و خشونتى احساس كنند، از آن نجاسات جاهليت پاك كرد، چنين تدبير و سياستى لازم مى‏ بود، بخصوص براى چنان قومى كه جهت حفظ مرده ريگ گذشتگان تعصّب سختى  مى‏ ورزيدند و در ريختن خونها و به غارت دادن اموال، تهوّر و جسارتى بزرگ داشتند.
نمونه بارزى از اين تربيت اجتماعى و از بين بردن آن عصبيّت جاهلى و تبديل تفاخر به تقوا و بزرگداشت پرهيزگارى را در داستان بلال سياه حبشى مى ‏بينيم كه روز فتح مكه، روزى كه اوج پيروزى اسلام مى‏ درخشد و اعلام اين پيروزى درخشان، افتخارى بس بزرگ را در پى خواهد داشت، اين بلال سياه حبشى است كه بر فراز كعبه مى ‏رود و اذان مى‏ گويد. مشركان سخت دلتنگ مى ‏شوند. اين را به دل مى‏ گيرند و با بغض مى‏ گويند: «اين بنده سياه بايد بر فراز كعبه اذان گويد؟» اينجاست كه ميزان قسط براى اشخاص و ارزشها بر دل پيامبر اكرم نازل مى‏ شود:
«اى مردم! ما همه شما را از مرد و زنى آفريديم و شعبه ‏ها و قبيله ‏هايتان كرديم تا همديگر را بشناسيد. بزرگوارترين شما نزد خداوند پرهيزگارترين شماست، كه خدا داناا و آگاه است». (49: 13)
به همان سان كه آنان را به تدريج از عقايد باطله دور مى‏ ساخت، اندك اندك آنها را به عقايد حقّه و عبادات صحيحه و اخلاق فاضله آراسته گرداند. نخست دلهايشان را به نور توحيد روشن كرد و آن گاه براهين زنده شدن بعد از مرگ و دلايل مسؤوليت و حساب و جزا را بيان نمود. در عبادات نيز در آغاز قبل از هجرت نماز را واجب ساخت. البته در آغاز نماز صبح و عشى بود و بعد تعداد ركعات و اوقات روز و شب و شكلهاى آن پيش از هجرت تعيين شد. مسلمانها از همان آغاز اسلام انواع صدقه و روزه را مى ‏شناختند، اما مقادير زكوة و شرائط روزه دو سالى پس از هجرت تعيين شد.  و در سال ششم هجرت، حج از واجبات شناخته گشت. هم چنين در عادات، اول از كباير منعشان كرد و بعد نهى از صغاير را پيش آورد و با چنين‏ درجه بندى حكيمانه‏ اى، تربيت امتّى را به پايان رساند.
اين را هم بايد اضافه كرد كه البته همه احكام، تدريجى نازل نشده و در آن مورد كه لازم بوده قاطع و بى ‏ترديد، بدون درجه بندى و جازم حكم لازم صادر شده است. احكام درباره قتل و سرقت و غصب و مال مردم خوردن و انواع غش در معاملات، و زنا بدون سهل انگارى و مسامحه و تساهل يكباره و قطعى نازل شده و تحريم گرديده است. درست است كه بيشتر اين تحريم به حكم حكمت بالغه الهى در مدينه پيش آمد، اما به هر صورت به نحو قاطع و محكم بيان شده و تدريج و مرتبه ‏اى بعد مرتبه و درجه ‏اى بعد درجه در آن ديده نمى ‏شود. 
اما آنجا كه لازم بوده نزول حكم تدريجى بوده است.
اين تنزّل تدريجى خود تطابقى با فطرت انسانى و بخصوص تغييرات در اجتماعات بشرى دارد، و همين توافق ميان سنت خدائى در تغييرات اجتماعى و فطرت انسانى خود آيتى است از آيات الهى و دليلى ديگر بر صدور كتاب از مصدر ربّانى. تغييرات اجتماعى، از نظر فرد و اجتماع، يك عمل مكانيكى نيست، بلكه خود يك حركت ديناميكى است كه در آن محتواى جامعه و مظاهر عمومى زندگى اجتماعى تغيير مى‏ كند. و مهمترين خصيصه اين تغيير، نفوذ آن به اعماق روح بشرى و بروز و تجلّى خصائص اصيل فطرت انسانى است. طبيعى است كه براى بدست آوردن اين اثر، بايد اين تغيير منطبق با حاجات اصيل انسانى باشد و الا در مدتى كوتاه يا دراز محكوم به فنا خواهد بود. فطرت انسانى پيشرفت تدريجى را عميق‏تر پذير است. تند باد طوفان لمحه ‏اى مى ‏خروشد و در هم مى‏ ريزد و مى‏ رود، اما نم نم باران تا اعماق زمين نفوذ مى‏ كند. طبيعت جامعه با اين پيشرفت تدريجى، تغيير نهادى و بنيادى را بهتر سازگار است.
اين نزول تدريجى به پايدار ساختن مؤمنان و مجهز ساختن آنان به سلاح صبر و يقين، كمك بزرگى كرد. زيرا هر ساعت و هر لحظه بر آنان از داستان رسولان و امم سلف و عاقبت كار ايشان بر آنها فرو مى‏ خواند و آنچه بر گذشتگان و امت‏هاى پيش رسيده بود و آن وعده ‏هائى كه خداوند به بندگان شايسته خود داده، از پيروزى و پاداش و تأييد و تمكين، همه را بازگو مى‏ كرد.
3) و فرمود: «وَ لا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْناكَ بِالْحَقِّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيراً (25: 33)
و هيچ مثلى براى تو نياورند مگر آنرا به حق جواب دهيم، به نيكوتر تفسيرى».
با گذشت زمان، روى دادها و پيش آمدهاى گوناگونى رخ مى‏ داد. اين حوادث مسائل تازه ‏اى همراه داشت و قرآن نيز مناسب چنين وقايعى نازل مى‏ گشت و خداوند احكامش را موافق آن تفصيل مى‏ داد.
پرسندگانى با رسول خدا روبرو مى ‏شدند و از او پرسش ها داشتند. خواه اين پرسش ها براى بررسى چگونگى رسالت او باشد، چنانكه در پاسخ سؤال دشمنانش به سوره اسراء آيت 85 گفت: «مى ‏پرسند ترا از روح، بگو روح از امر خداوند من است و به شما جز اندكى از دانش ندادند». و يا در سوره كهف آيه 83: «و مى ‏پرسند ترا از ذو القرنين، بگو: آرى! قصه وى را بر شما مى‏ خوانم». و خواه اين سؤالات براى روشن شدن و آگاهى از حكم خدا بوده، مانند قول او در سوره بقره آيه 219: «و ترا مى ‏پرسند كه چه نفقه كنند؟ بگو: عفو». و آيه 220: «و ترا مى ‏پرسند از يتيمان، بگو شايسته بار آوردنشان به است».
بى ‏شبهه اين پرسشها در زمان هاى مختلف پيش مى ‏آمد و گريزى نبود جز اينكه پاسخ آنها نيز در اوقات مختلفه و نوبت هاى متعدد فرود آيد.
همراه اين حوادث و وقايع، حكم خداوندى بيان مى‏ شد. معلوم است كه اين پيش آمدها همگى يكباره و با هم روى نمى ‏داد و به تدريج و گاه گاه رخ مى داد.
پس چاره ‏اى نبود جز اينكه قرآن نيز تفصيلى و تدريجى نازل شود. چنانكه در حادثه اتهام عايشه زوجه رسول خدا در سوره نور آيه 11 فرمود: «كسانى كه اين دروغ بزرگ بپرداختند، گروهى از شمايند، آنرا براى خودتان شرّى مپنداريد، بلكه آن بهتر بود براى شما، هر يك از ايشان به قدر كرده خود گناه دارد و آن كس كه مهينه آن كار را پذيرفت عذابى بزرگ دارد». همچنين تا ده آيه بعد از آن. از مثالهاى ديگر آن 3 آيه ابتداى سوره مجادله است. خولة دختر ثعلبه از شوهرش أوس بن- الصامت كه از وى روى گردانيده بود شكايت نزد رسول خدا برد و با رسول خدا مجادله مى ‏كرد. آنها دختر كوچكى داشتند كه اگر به پدر واگذاشته مى ‏شد ضايع مى‏ گرديد و اگر به مادر واگذار مى ‏شد گرسنه مى ‏ماند. در اين گفتگو بودند كه آيات صدر سوره مجادله نازل شد.
گاه مسلمانان دچار اشتباهاتى گشته و براى تصحيح اشتباه و ارشاد و راهنمائى خود، راه صواب را از او مى ‏خواستند. بى‏ گفتگو اين اغلاط در زمان هاى مختلف پيش مى ‏آمد و اصلاح آنان نيز مى ‏بايد برابر همان زمان نازل مى ‏گشت.
از اين موارد آيه 118 سوره آل عمران و چند آيه بعدش است كه همه در غزوه احد براى ارشاد مسلمين به خطاهايشان در آن تنگناى سخت نازل شد.
حكمتى بالاتر و برتر در اين نزول تدريجى نهفته است و آن ارشاد مردم به مصدر و منشاء قرآن است كه اين كلام خداست و بس. اين نمى ‏تواند كلام هيچ آفريده ‏اى باشد.  قرآن در طول بيست و سه سال و در انواع حوادث مختلف از رنج و شادى، جنگ و صلح، آرامش و آشوب نازل گشت و در تمام اين احوال آيات الهى يك دست و يك نواخت و در كمال فصاحت و بلاغت باقى مانده و دم اعجاز در همگى آن از «باء» بسم اللّه تا «س» و الناس جريان دارد.
تو گوئى نقره گداخته يكپارچه‏ اى است كه يكباره بى ‏روزن از بوته برون آمده و در هيچ جزئش انفكاك و روزنه و سستى نيست و همه آن چون گوهر يكدانه و درّ 
شاهوارى است. آخرش همانند اولش و آغازش همسان پايانش! و بى ‏شك «اگر از ديگرى جز خدا بود اختلاف فراوان در آن مى ‏يافتند» (4: 82).
از اين جنبه كه بگذريم، نزول تدريجى را در سه وجهه كلى ديگر مى‏ بينيم:
1) در موضوع رسالت: در بحث از مكّى و مدنى بودن آيات خواهيم ديد كه آيات دوران مكه بيان صورت كلى عقايد است و در آيات مدنى است كه بيان احكام شرع و دستورات كلى پيش مى ‏آيد.
2) در نشر رسالت نيز همين سير تدريجى به خوبى به چشم مى ‏آيد. نخست دعوت بستگان نزديك است «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» و بعد دعوت شامل مردم ديگر مى ‏شود «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ»، سپس عام مى ‏گردد و همه ملوك جهان و مردم دنيا را در بر مى ‏گيرد. البته اين نه بدان معنى است كه رسول خدا در آغاز به فكر دعوت عام نبوده و بعد به صرافت آن افتاده است. بلكه اين تدريجى بودن، انطباق با شرايط محيط و مقتضيات زمان داشته، و الّا اسلام از همان آغاز، دعوت عام و جهان شمول براى همه مردم در همه زمان بوده است. پس مستشرقانى كه مى‏ گويند پيامبر اسلام در آغاز تنها به فكر دعوت قريش و بستگان بوده و به جهانيان ديگر نمى‏ انديشيده، به دلايل فراوان قرآن، راه باطل و تهمت و افتراء را پيموده ‏اند.
3) تدريجى بودن در اسلوب: در آغاز گفتار نرم و ارشاد و موعظه حسنه است و نرمشى با دشمنان دارد و بعد مرحله مقاومت در برابر متعديان مى ‏رسد و سپس حكم جهاد صادر مى ‏گردد.
طبيعى است كه اگر نزول يكباره مى ‏بود اين سير تدريجى دعوت و آن نشر رسالت بدان كيفيت ديگر منتفى بود.
منبع: تاریخ قرآن رامیار صص 201 تا 208 (نسخه نرم افزار مشکات الانوار)