آيات شفاعت بخوبى نشان مى ‏دهد كه مساله شفاعت از نظر منطق اسلام يك موضوع بى قيد و شرط نيست بلكه قيود و شرايطى، از نظر جرمى كه در باره آن شفاعت مى ‏شود از يك سو، شخص شفاعت شونده از سوى ديگر، و شخص شفاعت كننده از سوى سوم دارد كه چهره اصلى شفاعت و فلسفه آن را روشن مى ‏سازد.
مثلا گناهانى همانند ظلم و ستم بطور كلى از دايره شفاعت بيرون شمرده شده و قرآن مى ‏گويد: ظالمان" شفيع مطاعى" ندارند! و اگر ظلم را به معنى وسيع كلمه- آن چنان كه در بعضى از احاديث بعدا خواهد آمد- تفسير كنيم شفاعت منحصر به مجرمانى خواهد بود كه از كار خود نادمند و پشيمان، و در مسير جبران و اصلاحند، و در اين صورت شفاعت پشتوانه ‏اى خواهد بود براى توبه و ندامت از گناه (و اينكه بعضى تصور مى‏ كنند با وجود ندامت و توبه نيازى به شفاعت نيست اشتباهى است كه پاسخ آن را به زودى خواهيم داد).

از طرف ديگر طبق آيه" 28 سوره انبياء" تنها كسانى مشمول بخشودگى از طريق شفاعت مى‏ شوند كه به مقام" ارتضاء" رسيده ‏اند و طبق آيه 87 مريم داراى" عهد الهى" هستند.
اين دو عنوان همان گونه كه از مفهوم لغوى آنها، و از رواياتى كه در تفسير اين آيات وارد شده، استفاده مى‏ شود به معنى ايمان به خدا و حساب و ميزان و پاداش و كيفر و اعتراف به حسنات و سيئات" نيكى اعمال نيك و بدى اعمال بد" و گواهى به درستى تمام مقرراتى است كه از سوى خدا نازل شده، ايمانى كه در فكر و سپس در زندگى آدمى انعكاس يابد، و نشانه‏ اش اين است كه خود را از صفت ظالمان طغيانگر كه هيچ اصل مقدسى را به رسميت نمى‏ شناسند بيرون آورد و به تجديد نظر در برنامه ‏هاى خود وادارد.
در آيه 64 سوره نساء در مورد آمرزش گناهان در سايه شفاعت مى ‏خوانيم:
" وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً":
در اين آيه توبه و استغفار مجرمان مقدمه‏ اى براى شفاعت پيامبر ص شمرده شده است.
و در آيه 98 و 99 سوره يوسف: قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ": نيز آثار ندامت و پشيمانى از گناه در تقاضاى برادران يوسف از پدر بخوبى خوانده مى‏ شود.
در مورد شفاعت فرشتگان (در سوره مؤمن آيه 7) مى‏ خوانيم كه استغفار و شفاعت آنها تنها براى افراد با ايمان و تابعان سبيل الهى و پيروان حق است" وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ".
و در مورد شفاعت كنندگان نيز اين شرط را ذكر كرده كه بايد گواه بر حق باشند" إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ" (زخرف- 87) و به اين ترتيب شفاعت شونده بايد يك نوع ارتباط و پيوند با شفاعت كننده بر قرار سازد، پيوندى از طريق توجه به حق و گواهى قولى و فعلى به آن، كه اين خود نيز عامل ديگرى براى سازندگى و بسيج نيروها در مسير حق است.
 احاديث اسلامى و شفاعت
در روايات اسلامى نيز تعبيرات فراوانى مى ‏بينيم كه مكمل مفاد آيات فوق است و گاهى صريحتر از آن، از جمله:
1- در تفسير" برهان" از امام كاظم علیه السلام از على علیه السلام نقل شده كه مى ‏فرمايد: از پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم شنيدم:
" شفاعتى لاهل الكبائر من امتى ... ":" شفاعت من براى مرتكبين گناهان كبيره است" راوى حديث كه ابن ابى عمير است مى‏ گويد:
از امام كاظم علیه السلام پرسيدم چگونه براى مرتكبان گناهان كبيره شفاعت ممكن است در حالى كه خداوند مى ‏فرمايد:" وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‏" مسلم است كسى كه مرتكب كبائر شود مورد ارتضاء و خشنودى خدا نيست.
امام علیه السلام در پاسخ فرمود:" هر فرد با ايمانى كه مرتكب گناهى مى ‏شود طبعا پشيمان خواهد شد و پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرموده پشيمانى از گناه توبه است ... و كسى كه پشيمان نگردد مؤمن واقعى نيست، و شفاعت براى او نخواهد بود و عمل او" ظلم" است، و خداوند مى‏ فرمايد ظالمان دوست و شفاعت كننده‏ اى ندارند" ( تفسير برهان جلد 3 ص 57).
مضمون صدر حديث اين است كه شفاعت شامل مرتكبان كبائر مى ‏شود.
ولى ذيل حديث روشن مى ‏كند كه شرط اصلى پذيرش شفاعت واجد بودن ايمانى است كه مجرم را به مرحله ندامت و خود سازى و جبران برساند، و از ظلم و طغيان و قانون شكنى برهاند (دقت كنيد).
2- در كتاب كافى از امام صادق علیه السلام در نامه‏ اى كه به صورت متحد المال براى اصحابش نوشت چنين نقل شده:
" من سره ان ينفعه شفاعة الشافعين عند اللَّه فليطلب الى اللَّه ان يرضى عنه"
لحن اين روايت نشان مى ‏دهد كه براى اصلاح اشتباهاتى كه در زمينه شفاعت براى بعضى از ياران امام خصوصا و جمعى از مسلمانان عموما رخ داده است صادر شده، و با صراحت شفاعتهاى تشويق كننده به گناه در آن نفى شده است و مى‏ گويد" هر كس دوست دارد مشمول شفاعت گردد بايد خشنودى خدا را جلب كند" ( نقل از بحار الانوار جلد 3 صفحه 304 چاپ قديم).
3- باز در حديث پر معنى ديگرى از امام صادق علیه السلام مى ‏خوانيم:"
اذا كان يوم القيامه بعث اللَّه العالم و العابد، فاذا وقفا بين يدى اللَّه عز و جل قيل للعابد انطلق الى الجنة، و قيل للعالم قف تشفع للناس بحسن تاديبك لهم
" در روز رستاخيز خداوند" عالم" و" عابد" را بر مى ‏انگيزد به عابد مى ‏گويد تنها به سوى بهشت رو اما به عالم مى ‏گويد براى مردمى كه تربيت كردى شفاعت كن"!
( اختصاص مفيد بنقل بحار ج 3 ص 305).
در اين حديث پيوندى در ميان" تاديب عالم" و شفاعت او نسبت به شاگردانش" كه مكتب او را درك كرده ‏اند ديده مى‏ شود كه مى‏ تواند پرتوى به روى بسيارى از موارد تاريك اين بحث بيفكند.
بعلاوه اختصاص شفاعت كردن به عالم و نفى آن از عابد نشانه ديگرى است از اين كه شفاعت در منطق اسلام يك مطلب قرار دادى و يا پارتى‏ بازى نيست بلكه يك مكتب تربيتى است و تجسمى است از تربيت در اين جهان.
منبع: منبع: تفسیر نمونه ج1 ذیل آیه 48 سوره مبارکه بقره