در این نوشتار در ادامه سلسله مباحث " علم در قرآن " ، میخواهیم تفاوت بین مومن عالم و مومن غیر عالم را در قرآن بررسی نماییم. در مورد این مساله ، در قسمت آخر آیه 11 سوره مجادله مطلب زیبایی ذکر شده است که آن مطلب را به همراه نظر دو مفسر قرآن کریم بیان میکنیم. در این آیه میخوانیم :
" يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُواْ فىِ الْمَجَالِسِ فَافْسَحُواْ يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَ إِذَا قِيلَ انشُزُواْ فَانشُزُواْ يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ "

ترجمه :
" اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! هنگامى كه به شما گفته شود: «مجلس را وسعت بخشيد (و به تازه‏واردها جا دهيد)»، وسعت بخشيد، خداوند (بهشت را) براى شما وسعت مى‏بخشد و هنگامى كه گفته شود: «برخيزيد»، برخيزيد اگر چنين كنيد، خداوند كسانى را كه ايمان آورده‏اند و كسانى را كه علم به آنان داده شده درجات عظيمى مى‏بخشد و خداوند به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است! "
همانطور که ملاحظه فرمودید ، قسمت اول آیه مربوط به آداب مجلس است که خارج از بحث ماست و آنچه به بحث ما مربوط میشود ، قسمت پایانی آیه است. یعنی این قسمت از آیه شریفه :
" يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ "
آیت الله مکارم در تفسیر نمونه در ذیل آیه شریفه ، بیانات مفصلی ایراد کرده اند که در قسمتی از آن آمده است :
" اگرچه آيه در مورد خاصى نازل شده، ولى با اين حال مفهوم عامى دارد و نشان مى‏دهد آنچه مقام آدمى را نزد خدا بالا مى‏برد، دو چيز است:
1- ايمان
2- علم.
مى‏دانيم مقام" شهيد" در اسلام والاترين مقام است، در عين حال در حديثى از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم مى‏خوانيم:
فضل العالم على الشهيد درجة، و فضل الشهيد على العابد درجه ... و فضل العالم على سائر الناس كفضلى على ادناهم!: (1)
" عالم يك درجه از شهيد بالاتر است، و شهيد يك درجه از عابد ... و برترى عالم بر ساير مردم مانند برترى من بر كوچكترين آنها است.
در حديث ديگرى از امير مؤمنان على علیه االسلام مى‏خوانيم:
من جاءته منيته و هو يطلب العلم فبينه و بين الانبياء درجة!: (2)
" كسى كه مرگ او فرا رسد در حالى كه در طلب علم است، ميان او و پيامبران يك درجه فاصله است"!
مى‏دانيم در شبهاى ماهتابى مخصوصا شب چهاردهم ماه كه" بدر كامل" است، ستارگان در نور ماه محو مى‏شوند، و جالب اينكه در مقايسه عالم و عابد در حديث ديگرى از پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم آمده است :
فضل العالم على العابد كفضل القمر ليلة البدر على سائر الكواكب.(3)
" برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه در شب بدر، بر ساير ستارگان است"
جالب اينكه عابد عبادتى را انجام مى‏دهد كه هدف آفرينش انسان است ولى از آنجا كه روح عبادت معرفت است عالم بر او برترى فوق العاده دارد.
آنچه در باره برترى عالم بر عابد در روايات فوق آمده، منظور از آن فاصله عظيم ميان اين دو است، و لذا در حديث ديگرى تفاوت ميان اين دو بجاى يك درجه، يكصد درجه ذكر شده كه فاصله هر درجه با درجه ديگر، مقدار حركت سريع اسب در هفتاد سال است!(4)
اين نيز واضح است كه مقام شفاعت در قيامت از آن هر كس نيست، بلكه مقام مقربان درگاه خدا است، اما در حديثى از پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم مى‏خوانيم:
يشفع يوم القيامة ثلاثة الانبياء ثم العلماء ثم الشهداء. (5)
" سه گروه در قيامت شفاعت مى‏كنند، پيامبران، علما و شهيدان"!
در حقيقت موفقيت در طريق تكامل و جلب خشنودى خدا و قرب او مرهون دو عامل است: ايمان و علم يا آگاهى و تقوى كه هيچكدام بدون ديگرى براى هدايت و پيروزى كافى نيست."
مرحوم علامه طباطبایی رحمة الله علیه در تفسیر المیزان ذیل آیه شریفه بیان جالبی دارند که آن نیز تقدیم میشود :
" در اين معنا هيچ ترديدى نيست كه لازمه ترفيع خدا درجه بنده‏اى از بندگانش را باعث زيادتر شدن قرب او به خداى تعالى است، و اين خود قرينه و شاهدى است عقلى بر اينكه مراد از اينهايى كه موهبت علمشان داده‏اند، علمايى از مؤمنين است. بنا بر اين، آيه شريفه دلالت مى‏كند بر اينكه مؤمنين دو طايفه هستند، يكى آنهايى كه تنها مؤمنند، دوم آنهايى كه هم مؤمنند و هم عالم، و طايفه دوم بر طايفه اول برترى دارند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ" (زمر/9)
با اين بيان روشن گرديد كه مساله بالا بردن درجاتى كه در آيه شريفه مورد بحث آمده، مخصوص علماى از مؤمنين است. آنها هستند كه كلمه" رفع درجات" در موردشان صادق است، و اما بقيه مؤمنين ارتقائشان به چند درجه نيست، بلكه تنها به يك درجه است.
بنا بر اين، تقدير آيه شريفه چنين است:" يرفع اللَّه الذين امنوا منكم درجة و يرفع الذين اوتوا العلم منكم درجات" و در اين آيه شريفه تعظيم و احترامى از علماى امت شده كه بر هيچ كس پوشيده نيست. و جمله" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ" مضمون آيه را تاكيد مى‏كند."
با توجه به بیانات فوق ، اهمیت علم و دانش و برتری مومنین عالم بر غیر عالم کاملا واضح و آشکار میشود.علاوه بر مطالب فوق الذکر ، تتبع و مطالعه تاریخ اسلام نیز به ما در فهم این نکته کمک میکند.با توجه به تاریخ اسلام میبینیم که عابدان بدون علم ضربات سهمگینی به پیکر اسلام و جامعه اسلامی وارد کرده اند.به عنوان مثال ، خوارج و ابن ملجم ملعون به عنوان چهره شاخص ایشان ، از جمله عابدانی بودند که به دلیل جهلشان مشکلات فراوانی را برای امیر المومنین علیه السلام به وجود آوردند و در نهایت نیز ابن ملجم ایشان را به شهادت رسانید.و نیز میبینیم کسانی را که به دلیل عدم علم ، آلت دست مکارانی چون معاویه گشتند و خود و جامعه اسلامی را به مشکلات فراوانی دچار نمودند . هم اینک نیز اقدامات وهابیان در سوریه یا جاهای دیگر، دلیلی به جز جهل و نادانی و حماقت ندارد . آنان به دلیل جهلشان آلت دست صهیونیزم گشته اند و در راستای اهداف آمریکا و اسرائیل عمل مینمایند.از دیگر سو مفتی های ایشان نیز یا خود جاهلند که در نتیجه آنان نیز آلت دست دیگرانند و یا مکارند که در این صورت نیز دیگران را فریب میدهند و توجه به این نکته نیز شاید جالب باشد که این مفتی های گروه دوم نیز جاهلند ! زیرا به دست خود آخرت خود را بر باد میدهند برای رسیدن به متاع پست دنیا . أُوْلَئكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلَالَةَ بِالْهُدَى‏ فَمَا رَبِحَت تِجارَتُهُمْ وَ مَا كاَنُواْ مُهْتَدِين (بقره/16)
نوشتار خود را با حدیث زیبایی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خاتمه میدهم و امیدوارم که بیش از پیش پیرو راه اهل بیت باشیم . ایشان میفرمایند :
" ليس العلم بكثرة التعلم إنما هو نور يقذفه اللَّه في قلب من يريد اللَّه أن يهديه‏ " (6)
ترجمه :
" علم به کثرت یادگیری نیست . بلکه آن نوری است که خداوند در قلب هرکسی که بخواهد او را هدایت کند ، می افکند . "
منابع :
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر نمونه
تفسیر پیام قرآن
*************************************************************************************************************

پی نوشت ها بر اساس نرم افزار های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور:

1- مجمع البیان ، ج 1 ، ص 380
2- مجمع البیان ، ج 1 ، ص 380
3- جوامع الجامع ، ج 4 ، ص 604
4- جوامع الجامع ، ج 4 ، ص 604
5- روح المعاني في تفسير القرآن العظيم، ج‏16، ص 185
6- الوافي، ج‏1، ص 10