در تفسیر نمونه ذیل آیه شریفه 26 سوره مبارکه بقره،( إِنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَحْىِ أَن يَضْرِبَ مَثَلًا مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَا ذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَاذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَ يَهْدِى بِهِ كَثِيرًا وَ مَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِين) آمده است که:
ظاهر تعبير آيه 26 سوره بقره، ممكن است اين توهم را بوجود آورد كه هدايت و گمراهى جنبه اجبارى دارد و تنها منوط به خواست خدا است، در حالى كه آخرين جمله اين آيه حقيقت را آشكار كرده و سرچشمه هدايت و ضلالت را اعمال خود انسان مى ‏شمارد.
توضيح اينكه: هميشه اعمال و كردار انسان، نتائج و ثمرات و بازتاب خاصى دارد، از جمله اينكه اگر عمل نيك باشد، نتيجه آن، روشن‏ بينى و توفيق و هدايت بيشتر به سوى خدا و انجام اعمال بهتر است.
شاهد اين سخن آيه 29 سوره انفال است كه مى‏ فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً:" ... اگر پرهيزگارى پيشه كنيد خداوند حس تشخيص حق از باطل را در شما زنده مى‏ كند و به شما روشن‏بينى عطا مى ‏فرمايد".
و اگر دنبال زشتيها برود، تاريكى و تيرگى قلبش افزون مى‏ گردد، و به سوى گناه بيشترى سوق داده مى ‏شود و گاه تا سر حد انكار خداوند مى ‏رسند، شاهد اين گفته، آيه 10 سوره روم مى ‏باشد كه مى‏ فرمايد:
ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ‏:" عاقبت افرادى كه اعمال بد انجام مى‏ دهند به اينجا منتهى شد كه آيات خدا را تكذيب كردند و مورد استهزاء قرار دادند"! و در آيه ديگر مى‏ خوانيم: فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ‏:" هنگامى كه از حق برگشتند خداوند دلهاى آنها را برگردانيد" (سوره صف آيه 5).
در آيه مورد بحث نيز شاهد اين گفته آمده است آنجا كه مى ‏فرمايد: وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ‏:" خداوند گمراه نمى ‏كند جز افراد فاسق و بد كردار را".
بنا بر اين انتخاب راه خوب يا بد از اول در اختيار خود ما است، اين حقيقت را و جدان هر انسانى قبول دارد، سپس بايد در انتظار نتيجه ‏هاى قهرى آن باشيم.
كوتاه سخن اينكه: هدايت و ضلالت در قرآن به معنى اجبار بر انتخاب راه درست يا غلط نيست، بلكه بشهادت آيات متعددى از خود قرآن" هدايت" به معنى فراهم آوردن وسائل سعادت و" اضلال" به معنى از بين بردن زمينه‏ هاى مساعد است، بدون اينكه جنبه اجبارى به خود بگيرد.
و اين فراهم ساختن اسباب (كه نام آن را توفيق مى ‏گذاريم) يا بر هم زدن اسباب (كه نام آن را سلب توفيق مى ‏گذاريم) نتيجه اعمال خود انسانها است كه اين امور را در پى دارد، پس اگر خدا به كسانى توفيق هدايت مى ‏دهد و يا از كسانى توفيق را سلب مى‏ كند نتيجه مستقيم اعمال خود آنها است.
اين حقيقت را در ضمن يك مثال ساده مى‏ توان مشخص ساخت. هنگامى كه انسان از كنار يك پرتگاه يا يك رودخانه خطرناك مى‏ گذرد هر چه خود را به آن نزديكتر سازد جاى پاى او لغزنده ‏تر و احتمال سقوطش بيشتر و احتمال نجات كمتر مى ‏شود و هر قدر خود را از آن دور مى ‏سازد جاى پاى او محكمتر و مطمئن ‏تر مى ‏گردد و احتمال سقوطش كمتر مى ‏شود، اين يكى هدايت و آن ديگرى ضلالت نام دارد.
از مجموع اين سخن پاسخ گفته كسانى كه به آيات هدايت و ضلالت خرده گرفته ‏اند به خوبى روشن مى‏ شود.
در اینجا بهتر است بدانیم که منظور از" فاسقين" كسانى هستند كه از راه و رسم عبوديت و بندگى پا بيرون نهاده ‏اند زيرا" فسق" از نظر ريشه لغت به معنى خارج شدن هسته از درون خرما است سپس در اين معنى توسعه داده شده و به كسانى كه از جاده بندگى خداوند بيرون مى‏ روند اطلاق شده است.
منبع: تفسیر نمونه، ج1