واژه «فرقان» در قرآن كريم به معناي چيزي است كه حقّ و باطل را از يكديگر جدا مي‏سازد. اين جداسازي مصاديق فراواني دارد؛ از جمله، قرآن كريم جنگ بدر را كه سبب جدايي جبهه شرك از جبهه ايمان گشت (وَمَا أَنزلنَا علي عَبْدِنَا يوم الْفُرْقَانِ يوم الْتَقَي الْجَمْعَان) مي‏نامد. «وما أنزلنا علي عبدنا يوم الفرقان يوم التقي الجمعان»( سوره انفال، آيه 41) چنانكه، به نيروي علمي و با گرايشي عملي كه در عقل و قلب سالكين پديد مي‏آيد و صحيح و ناصحيح را به آنان فهمانده و ارائه مي‏كند، كلمه فرقان اطلاق شده است. خداي سبحان كلام خود را فرقان مي‏نامد؛ زيرا در پرتو روشنگريهاي آيات نوراني اين كتاب، حقّ از باطل به وضوح جدا مي‏شود. (تبارك الذي نزل الفرقان علي عبده ليكون للعالمين نذيرا)( سوره فرقان، آيه 1)
فرقان بر دو قسم است يكي به معناي قرآن كه همان فرقان بيروني است. وديگري فرقان به معناي نيروي علمي يا گرايش عملي كه همان فرقان دروني است. و از آنجا كه قرآن، كتابي است كه پيچيده و پوشيده به حق و مصاحب آن نازل گرديده و حقّ محض است (بالحق أنزلناه وبالحق نزل)( سوره إسراء آيه 105) بنابراين، معيار تشخيص حق و باطل خواهد بود.
خداي سبحان درباره فرقان دروني مي‏فرمايد (شهر رمضان الذي أُنزل فيه القرآن هدي للناس وبيّناتٍ من الهدي والفرقان)( سوره بقره، آيه 185) در اين كريمه اوصاف «هدايت»، «بيّنه» و «فرقان» براي قرآن كريم ذكر شده است و سرّ اينكه (للناس) را پس از (بيّنات من الهدي والفرقان) ذكر نفرمود آن است كه همه مخاطبان قرآن يكسان نيستند. قرآن كريم نسبت به توده مردم هدايت است، چنانكه نسبت به برخي ازانسانها بيّنه و شاهد است. كسي كه راه را پيدا نكند، راهنما مي‏خواهد و آن كس‏كه‏راه را پيدا كرد، شاهدي مي‏طلبد و قرآن براي گروه اول هدايت و براي گروه‏دوم، كه با عقل و استدلال راه را شناخته‏اند، بيّنه و شاهد است.
به تعبير ديگر، قرآن كريم اثري عمومي دارد كه هدايت عامّه مردم و نشان دادن راه و جداسازي آن از چاه است و اثري خصوصي دارد كه فرقان علمي و عملي است و انسان سالك شايستگي دريافت آن را پيدا مي‏كند. در پرتو فرقان علمي، انسان سالك هم از نظر عقل و استدلال نيروي تشخيص مي‏يابد و مي‏تواند مسائل را خوب بفهمد و هم از نظر كشف و شهود، ديده بصيرتش گشوده مي‏شود، نخست در خواب و سپس در بيداري، حالات خوبي نصيب او مي‏شود و حقايقي برايش متمثّل مي‏شود كه ديگران از مشاهده آنان محرومند. ثمره فرقان علمي آن است كه چنين سالكي خواه با علم حصولي و خواه با علم حضوري، توان تشخيص بين حقّ و باطل را دارد. و اگر به اين بصيرت علمي حرمت نهاد و به آنچه فهميد عمل كرد، رفته رفته فرقان عملي به او اعطا مي‏شود.
فرقان عملي همان گرايش قلبي به حقّ و گريز و دوري از باطل است. انس باقرآن و نفوذ معارف آن در دل و جان موجب مي‏شود كه انسان، زشتي و پليدي گناه را ببيند و بوي بَد گناهان، شامّه روحش را آزرده سازد؛ همان‏گونه كه انسان ازبوي مردار آزرده مي‏گردد. از اين‏رو در قرآن كريم آمده: (يا أيها الذين آمنوا إن تتقوا الله يجعل لكم فرقانا)( سوره انفال، آيه 29) اگر در مسير تقوا بيفتيد، خداوند به شما فرقان حق و باطل مي‏دهد. براي تبيين مسئله گوش دل را به روايتي از امام كاظم(عليه‏السلام) بسپاريم.
از امام كاظم(سلام الله عليه) پرسيدند: فرشتگان چگونه نيّت اعمال انسان را مي‏فهمند و چگونه خاطرات قلبي بشر را ثبت مي‏كنند؟ آن حضرت فرمودند: «آيا بوي كثافات چاه و بوي عطر باغ يكسان است؟». راوي عرض كرد: نه. امام فرمود: «همان‏طور كه شما از بوي خوب به باغ گل پي‏مي‏بريد و از بوي بد مي‏فهميد كه آنجا چاه متعفن است، فرشتگان نيز از بوي درون اشخاص مي‏فهمند كه آنها نيّت خير و ثواب كرده‏اند يا قصد شرّ و معصيت دارند». گناه تعفّني است كه بوي بد دارد و فرموده‏اند: «تعطّروا بالاستغفار لايفضحنّكم روائح الذنوب»( خصال، ص183، ح 217؛ بحار، ج 90، ص 278)با استغفار خود را معطّر كنيد تا بوي بد گناهان رسوايتان نسازد.
كسي كه شامّه و ذائقه معنوي دارد، بوي بد معصيت را مي‏تواند بفهمد؛ فرقان همين است و سبب مي‏شود كه حسن و قبح بسياري از امور را درك كند گرچه نتواند براي آن استدلال كند. چنين شخصي كه شاگرد مكتب قرآن است و تعاليم معطّر آن را با دل و جان در خود پذيرفته، در قلبش گرايش به اموري دارد؛ نظير ميل به بعضي از غذاها يا برخي رنگها يا تنفّر از آنها كه «يدرك ولا يوصف» است، درك مي‏شود ولي به وصف نمي‏آيد و قابل استدلال نيست.
البته اين فرقان و گرايش دروني از شئون عقل عملي است كه درباره آن فرموده‏اند «العقل... ما عبد به الرحمن واكتسب به الجنان»( كافي، ج 1، ص 11، ح 3) عقل چيزي است كه به وسيله آن خداي رحمان عبادت، و بهشت و جنان كسب مي‏شود. پس فرقان علمي گاهي به صورت برهان حصولي است و گاهي به صورت وجدان حضوري و فرقان عملي همان گرايش به محاسن و گريز از زشتيها پس از بوييدن عطر اول و تعفّن دوم است.
منبع: کتاب «قرآن در قرآن» صص 266-263