پيرامون شب قدر و سِرّ تبرّع و برجستگي آن و راز تعدّد و كثرت، و رمز تنوع و تحوّل آن و نكته خفا و ابهام، و معناي قَدر و ارزش آن و تأثير ادراك شب قدر، و نيز برخي ديگر از شئون آن به طور اجمال نكاتي بازگو مي‏شود.
يكم: گرچه هر موجود طبيعي در مخزن غيب الهي داراي وجود عقلي است كه از آن نشئه تجرّد معقول به مرحله تجسّم محسوس تنزّل مي‏يابد: (إنْ من شي‏ء إلاّ عندنا خزائنه وما ننزّله إلاّ بقدرٍ معلوم)( سوره حجر، آيه 21) و شب قدر نيز از اين اصل كلي مستثني نيست، لذا مي‏تواند داراي ارزش نَفْسي باشد، ليكن اَرْج ظاهري آن به حُرْمت مُتَزمِّن آن است كه در اين زمان خاص نزول يافت و آن قرآن كريم است، همان طور كه ارزش مكان به متمكّن آن است؛ لذا خداوند سرّ سوگند به بَلَد مكه را، تمكن و استقرار رسول اكرم ‏صلي الله عليه و آله و سلم كه در آن متمكّن بود اعلام داشته و چنين فرموده است: (لا أُقسم بهذا البلد وأنت حلٌّ بهذا البلد)( سوره بلد، آيات 1 و 2) بنابراين، يكي از اسرار براعت و برجستگي ليله قدر نزول قرآنِ‏ذوالقدر در آن خواهد بود.
دوم: چون راز براعت زمان همانا حُرمت مُتَزمّن است و تقدير بر امور از طرف خداوند سبحان داراي حرمت ويژه است و تقدير امور نيز داراي مراتب گوناگون است و هر مرحله‏ اي از آن در زمان خاص ظهور مي‏كند لذا تمام آن زمانهاي مخصوص از برجستگي والا برخوردار مي‏شوند و به عنوان نمونه مي‏توان، نيمه‏ ماه شعبان و نوزدهم و بيست‏ ويكم و بيست‏ وسوم ماه مبارك رمضان و نيز برخي ديگر از شبهاي وتْر آن را ياد نمود كه امور گيتي در اين مراحل، جريان تَنْسِيق خود را بازمي‏يابند. البته آن حرمت خاصي كه براي شب قدر به پاس نزول قرآن است فقط در شبهاي ماه مبارك رمضان خواهد بود.
سوم: براي اينكه تمام روزها و شبهاي سال، فيض ظرفيّت چنين رخداد مبارك را ادراك كنند لذا تقدير امور و نيز تنزل معاني قرآن و مفاهيم عالي آن برابر ماههاي قمري توزيع شده است تا با تنوع و تحوّل همراه باشد و تمام شبهاي سال از جهت گردش جام تقدير و كأس تنزيل و مُناوَله آن بهره ‏مند گردند و فيض سيّال الهي راكد نگردد، و اگر برابر سال شمسي تنظيم مي‏شد، چنين اِداره كأسي و چنان مُناوَله ‏اي در كار نبود.
چهارم: به منظور فحص بالغ و مراقبت مستمّر و اجتهاد مداوم در سنگر جهاد اكبر، ليله قدر مختفي و روز قدر مخفي شد؛ زيرا ماءالحياة در هر كوي و برزني ارزان عرضه نمي‏شود و تاريكي ظلمات از يك سو و جستجوي همرهي‏ همراهي چون خضر(عليه‏السلام) از سوي ديگر و تحمل خطرهاي گوناگون از سوي سوم مقداري از بهاي چنين كالاي سترگ است كه تا تأديه نشود دامن آن به كف نمي‏آيد.
پنجم: معناي قدر و منزلت شب قدر كه بيش از ارج هزار ماه است هرگز به معناي ارزش اعتباري در برخي از دانشهاي بايد و نبايد اعتباري، نخواهد بود، بلكه به معناي ارج وجودي و شدّت درجه هستي است كه ارزش دانشهاي بود و نبود است نه بايد و نبايد. البته چنان ارج وجودي كه در حكمت نظري مطرح است پشتوانه تدوين قوانين ارزشي بايد و نبايد فقهي خواهد بود لذا امتثال دستورهاي ديني وسيله مناسبي براي تكامل وجودي روح است.
ششم: چون ارزش زمان به مُتَزمِّن است هر اندازه سالكِ واصل، شاهد معناي تقدير الهي از يك سو و شاهد معارف قرآن كريم از سوي ديگر باشد به همان اندازه شرافت وجودي ليله قدر را تحصيل مي‏كند، يعني همان طور كه درجات بهشتِ جاودان به عدد آيات قرآن كريم است، مراحل ليله قدر و درجات وجودي آن نيز در گرو ادراك صحيح حقيقت تقدير امور الهي از يك سو و معرفت درست معالي و معاني قرآن كريم از سوي ديگر خواهد بود؛ حتي اگر شب قدر مصون از تعدّد عَرْضي و كثرت همتايي باشد؛ زيرا تعدّد مراتب طولي آن محفوظ است.
هفتم: محصول معرفت صحيح مُتَزمِّن و حاصل ادراك درست زمان سبب شدّت وجودي سالك عارف مي‏گردد كه با آن، طي زمان و زمين ميسورش خواهد شد، نمونه‏ هاي فراواني در قرآن و سنّت معصومين(عليهم السلام) و در تاريخ پيروان راستين قرآن و عترت مشهود است كه جريانِ صحابي حضرت سليمان در آوردن تخت ملكه سبأ از فاصله دور در كمتر از چشم گرداندن (قال الّذي عنده علم من ‏الكتاب أنا اتيك به قبل أن يرتدّ إليك طرفك)( سوره نمل، آيه 40) از اين قبيل است. جناب شعراني (رضوان‏ الله‏ تعالي ‏عليه)در پايان كتاب «اليواقيت والجواهر في بيان عقائد الأكابر» كه تلخيص «فتوحات مكيه» ابن‏ عربي است مي‏گويد:
اين كتاب را با سپاس الهي در كمتر از يك ماه تأليف كردم و براي همه مباحث آن فتوحات را مطالعه مي‏كردم... و هر روز بيش از دوبار همه مجلدات آن را از نظر مي‏گذراندم.( ص 201)
آشنايان به گستردگي آن كتاب عظيم فخيم مي‏دانند كه مطالعه آن بدون طي زمان، عادتاً ميسور نيست.
لازم است توجه شود آنچه به عنوان نمونه ياد شد راجع به شدّت درجه وجودي شاگردان انبيا و امامان معصوم (عليهم السلام) بوده وگرنه مقام وجودي آن ذوات نوري به مراتب بيش از اينها است.
شيخ اشراق(قدّس سرّه) در پايان كتاب «حكمة الاشراق» مي‏گويد:
خلاصه آنچه كه من در اين كتاب نوشته ‏ام، شبي از سوي خداي سبحان به من افاضه شد و من آن را آموختم و سپس در طي مدّتي مديد، در اين كتاب مبسوط نگاشتم.( حكمةالاشراق، ص 403، نقل به مضمون)
كتاب حكمة الاشراق سهروردي به تعبير خودش و نيز به تعبير مرحوم صدرالمتألّهين، قرة العيون اصحاب معارف در مبدأ و معاد است.
او مي‏گويد خلاصه اين مطالب را خداي متعالي، يك شبه به من آموخت. پس مي‏شود كه يك شبه ره چندين ساله را پيمود و البتّه هيچ كس مانند رسول الله‏ صلي الله عليه و آله و سلم ره شش هزار و اندي آيه را يك شبه طي نكرد.
آيات قرآن كريم، خلاصه جهان تكوين است و هيچ حقيقتي در عالم نيست كه قرآن، حاوي آن نباشد و به آن نظر نداشته باشد، خواه بر اساس دلالت ظاهر و خواه بر مبناي دلالت باطن. نه تنها شيخ اشراق، بلكه عدّه ديگري از عرفا و حكماي الهي و اسلامي نيز به اين فيض رسيده ‏اند. آنها كه شاگردان ويژه انبيا و اوليايند، گاهي نسيم نفحات الهي به مشام جانشان مي‏رسد، ليكن گرچه خوش مي‏درخشد، ولي دولت مستعجل است ودوامي ندارد.
اگر رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم يك شبه راه قرآن را پيمود و خزينه الهي را بازديد كرد، شاگردان آن حضرت ‏صلي الله عليه و آله و سلم نيز با پيمودن راه آن انسان كامل و بزرگ مي‏توانند بسياري از معارف قرآني و جهان بيني را يك شبه بفهمند و بيابند. اين راه به روي انسانهاي سالك بسته نيست، ليكن شرطش آن است كه:
بدادم عقل را ره توشه از مي                                   به شهر هستي‌اش كردم روانه
اگر اين خودِ ظاهري به ميخانه رفت و لعل ناب بجوش آمد و انسان، از راه دل سفر كرد و در معرفت نفس كوشيد، مي‏تواند شب قدري داشته باشد و بخشي از انوار الهيّه را اجمالاً بيابد كه تفصيلش كتابي باشد.
همانطور كه اصل حقيقت قرآن بدون حجاب، مشهودِ پيامبر اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم و نيز كسي كه به منزله جان پاك آن حضرت است مي‏باشد و براي انسانهاي عادي در حجابهاي لفظ و مفهوم ذهني و وجود مثالي يا برتر از آن ظهور مي‏كند، روزي نيز كه تأويل قرآن محقّق مي‏گردد وبهشت كه درجات آن به عدد آيات قرآن است، به چهره اولياي الهي گشوده مي‏شود، حقيقت اهل بيت(عليهم السلام) كه همان حقيقت قرآن است و هرگز از يكديگر جدا نمي‏گردند، بدون حجاب، براي خودشان روشن است و در پرده حجابهاي گوناگون، براي ساير اهل بهشت كه در معنا اهل قرآن بوده ‏اند ظهور مي‏كند.
شايد از همين جهت است كه شعراني در «يواقيت» از محي‏الدين و شيخ ابن‏ ابي منصور نقل مي‏كند كه اصل شجره طوبي در منزل امام علي بن ابي طالب(عليه‏السلام) است چون درخت طوبي حجاب مظهر نور فاطمه زهرا (عليهاالسلام) است و هيچ خانه و مكان و درجه ‏اي از درجات بهشت هاي هشت‏گانه نيست مگر آنكه در آنجا، فرعي از شجره طوبي است.
شب، بُراقِ عروجِ سالكان
بخش مهمّي از فيوضات معنوي و الهي، طبق بيان قرآن كريم، در شب افاضه شده است. تنزّل قرآن در شب پربركت و مبارك قدر است (إنا أنزلناه في ليلة القدر)( سوره قدر، آيه 1) ، (إنا أنزلناه في ليلة مباركة)( سوره دخان، آيه 3)، إسراء و معراج انسان كامل نيز در شب است: (سبحان الذي أسري بعبده ليلاً من المسجد الحرام إلي المسْجد الأقصي الذي باركنا حوْله).( سوره إسراء، آيه 1)
موساي كليم(عليه ‏السلام) نيز شبانه در محضر خداوند به ضيافت و مهماني مي‏رود. (وواعدنا موسي ثلاثين ليلة وأتممناها بعشْرٍ فتمّ ميقات ربه أربعين ليلة)( سوره اعراف، آيه 142) چهل شب، مهمان خداوند بود و از فيوضات الهي بهره‏ مند گرديد، كه تورات نيز از آن جمله است. گرچه انسان در روز، هم در محضر خداست ولي فيض شب، بهره خاصّي است كه نصيب انسان مي‏شود. حضور و توجّه و تمركز انسان در شب زياد است و همين سبب قوّت و ازدياد فيض مي‏شود.
نشئه زنده‏ داري شب و مناجات و دعا و خضوع شب، نشئه خاصّي است كه باخضوع و مناجات و ذكر روز فرق دارد (إن ناشئه الليل هي أشدّ وَطْئأً وأقوم قيلاً)( سوره مزمّل، آيه 6) وبه همين جهت است كه خداوند به رسول خود فرمود: (ومن الليل فتهجد به‏ نافلةلَكَ عسي أنْ يبْعثك ربك مقاماً محموداً)( سوره إسراء، آيه 79) سحر خيز باش و شب راازدست ‏مده؛ زيرا كه نافله شب، خضوع و حضور شب، بعثت تازه ‏اي است براي تو و اگر مي‏خواهي كه به مقامي والا و محمود مبعوث شوي، شب را رهانكن.
يكي از بيانات امام يازدهم، حسن بن علي(عليهما السلام) كه استاد علاّمه طباطبايي(رضوان الله تعالي عليه) آن را بسيار پرفروغ و روشن و از غُرَر احاديث مي‏دانستند اين است كه فرمودند: «إن الوصول إلي الله عزوجلّ سفر لايدرك إلا بامتطاء الليل»( بحار، ج 78، ص 379، ح 4) اگرچه همه روايات اهل بيت(عليهم السلام) نور است، ولي در بين سخنان آن بزرگان، بعضي نوراني ‏ترند و از غرر روايات شمرده مي‏شوند و اين روايت شريفه نيز از همان سنخ است.
آن حضرت(عليه السلام) مي‏فرمايد كه سير به سوي الله و حركت به سمت خدا، سفري است كه جز با زنده داشتن شب ميسّر نيست. با مركب روز كه سبح طويل دارد: (إن لك في النهار سبحاً طويلاً)( سوره مزمّل، آيه 7) نمي‏شود اين سفر سنگين را طي نمود. بايد شب را مركب پرتوان خود در اين سفر الهي قرار داد.
تلاوت قرآن و خضوع در حضور خداوند، و محاسبه اعمال گذشته و تصميم قطعي براي آينده، در دل شب تار ميسّرتر است و لذا مردان الهي حدّاكثر بهره را از شب مي‏برند، «عُمّار اللّيل ومَنار النّهار»( ـ نهج البلاغه: خطبه 192، بند 136) ، «امّا الليل فصافّون أقدامهم، تالين لأجزاء القرآن»( نهج البلاغه، خطبه 193) ، «طوبي لنفسٍ... وهَجَرَتْ في الليل غُمْضَها»( همان، نامه 45، بند 30)، «إنّ داود(عليه‏السلام) قام في مثل هذه الساعة من الليل... ».( همان، حكمت 104)
استاد حكيم، الهي قمشه‏ اي(رضوان الله عليه) كه اهل معنا و تهجّد و عرفان بود، چنين سروده است:
چه خوش است يك شب بكشي هوي را                        به خلوص خواهي زخدا خدا را
به حضور خواني ورقي ز قرآن                                      فكني در آتش كتب ريا را
شود آنكه گاهي بدهند راهي                                       به حضور شاهي چو من گدا را
منبع: کتاب « قرآن در قرآن » صص 84-77