علامه طباطبایی میفرماید: « ادب، هیاتی زیبا و پسندیده است که طبع وسلیقه چنین سزاوار میداند که هر عمل مشروعی بر طبق آن هیات واقع شود. به عبارت دیگر، ادب عبارت است از ظرافت و زیبایی عمل. عمل وقتی زیباست که اولا مشروع و ثانیا اختیاری باشد.»

با توجه به این سخن روشن میشود که اخلاق، به ملکات و حالات روح ارتباط دارد. ولی آداب، به هیات های زیبایی مربوط است که اعمال انسان به آن متصف میگردد. بنابراین، آداب، نوعا همان مستحباتی است که در اعمال گوناگون عبادی، فردی و اجتماعی از جانب اولیای دین علیهم السلام وارد شده است. البته گاهی در روایات، ادب به معنای وسیع تری از انجام مستحبات به کار رفته است.
امام علی علیه السلام: « افضل الادب ان یقف الانسان عند حده و لا یتعدی قدره » ( غررالحکم، روایت 3241)

« برترين ادب آن است كه انسان در حدّ خود بماند و از اندازه خويش تجاوز نكند.»
نیز فرمود: « نگه داشتن نفس هنگام میل و ترس، از برترین ادب است » ( همان، روایت 5932)
البته بحث در اینجا در مورد ادب به معنای خاص آن است.
امام علی علیه السلام: « الادب کمال الرجل. حسن الادب افضل نسب و اشرف سبب. ان الناس الی صالح الادب احوج منهم الی الفضة و الذهب »(همان، روایات 998 و 4853 و 3950)
« ادب کمال مرد است. ادب نيكو، برترين تبار و والاترين خويشاوندى است. مردم، به ادبِ نيكو نيازمندترند تا به سيم و زر.»
و فرمود: « مَنْ‏ نَصَبَ‏ نَفْسَهُ‏ لِلنَّاسِ‏ إِمَاماً فَلْيَبْدَأْ بِتَعْلِيمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِيمِ غَيْرِهِ وَ لْيَكُنْ تَأْدِيبُهُ بِسِيرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِيبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِم‏ »(نهج البلاغه صبحی صالح، حکمت 73)
« هر كه خود را پيشواى مردم قرار دهد، بايد پيش از آموزش ديگران به آموزش خود بپردازد و پيش از آن كه به زبان [مردم را] تربيت كند، با كردار و رفتارش تربيت نمايد آن كه آموزگار و مربّى خويش است، بيشتر سزاوار احترام و تجليل است تا آن كه آموزگار و مربّى مردم است.»
برای مودب شدن لازم است به امور زیر توجه شود:
یک: انسان به زشتی برخی از امور توجه کند که نفس او چگونه از آنها تنفر دارد و آنها را زشت میداند.
امام علی علیه السلام: « كَفَاكَ‏ أَدَباً لِنَفْسِكَ‏ اجْتِنَابُ مَا تَكْرَهُهُ مِنْ غَيْرِك‏» ( بحار، ج 70،ص 73)
« تو را براى ادب كردن خويش، همين بس كه از آنچه از ديگران نمى‏پسندى، دورى گزينى.»
دو: هم نشینی با خوبان و عالمان:
امام علی علیه السلام: « جَالِسِ الْعُلَمَاءَ يَزْدَدْ عِلْمُكَ وَ يَحْسُنْ‏ أَدَبُكَ‏ وَ تَزْكُ‏ نَفْسُكَ‏ » (غررالحکم، روایت 4786)
« با دانشمندان همنشين باش تا دانشت، افزون و ادبت، نيكو و جانت، پاك گردد.»
سه: باید آگاهی اش را در شناخت حقایق و آداب زیاد کند.
امام علی علیه السلام: « اذا علم الرجل زاد ادبه » ( غررالحکم، روایت 4174)
« هرگاه دانش انسان افزون شود، بر ادبش افزوده مى‏شود.»
ابعاد ادب:
الف: ادب در برابر خداوند متعال: که عبارت است از اطاعت از فرامین او، رعایت ادب در نوشتن و به زبان آوردن اسماء مقدسش، رعایت ادب در دعا و توجه به ذلت خویش در برابر او. مثلا در دعا به صورت امر و نهی دعا نکند. به آیات زیر توجه شود:
إِن تُعَذّبهمْ فَإِنهّمْ عِبَادُكَ وَ إِن تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الحكِيم (مائده/118)
« اگر آنها را مجازات كنى، بندگان تواند. (و قادر به فرار از مجازات تو نيستند) و اگر آنان را ببخشى، توانا و حكيمى! (نه كيفر تو نشانه بى‏حكمتى است، و نه بخشش تو نشانه ضعف!)»
وَ أَيُّوبَ إِذْ نَادَى‏ رَبَّهُ أَنىّ‏ِ مَسَّنىِ‏َ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحمِين (انبیا/83)
« و ايّوب را (به ياد آور) هنگامى كه پروردگارش را خواند (و عرضه داشت): «بد حالى و مشكلات به من روى آورده و تو مهربانترين مهربانانى!»
ب) ادب در برابر پیامبر و ائمه علیهم السلام: که عبارت است از اطاعت از ایشان، ذکر نام ایشان با احترام و حدالمقدور با وضو، رعایت ادب به هنگام رفتن به زیارتشان، توجه به ناظر اعمال بودن ایشان و ...
ج) ادب در برابر علما: یکی از ابزارهای موفقیت انسان، به ویژه طالبان علوم دینی و عالمان، احترام و تعظیم نسبت به استادان و پیشکسوتان علم و معنویت است. زیرا هر اندازه علم انسان زیاد شود، باید ادبش نسبت به ایشان بیشتر شود و اگر کمترین بی احترامی و بی ادبی را نسبت به ایشان روا دارد، توفیقاتش سلب شده یا از ادامه تحصیل علوم دینی محروم میشود و یا از علومش بهره معنوی نمیبرد.
امام کاظم علیه السلام: « عظّم العالم لعلمه و دع منازعته» ( بحار، ج 75 )
« عالم را براى علمش بزرگْ شمار و با او درگير مشو.»
امام علی علیه السلام: « من وقّر عالما فقد وقّر ربّه » ( غررالحکم )
« هركس دانشمندى را گرامى بدارد، بى‏گمان، پروردگارش را گرامى داشته است.»
د: ادب با مردم و خانواده
نکته : از یک نظر ادب به دو نوع آداب فردی و آداب اجتماعی تقسیم میشود.
منبع: کتاب شرح حدیث عنوان بصری (استاد تحریری) صص 139-149