روزه ابعاد گوناگونى دارد، و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى ‏گذارد، كه از همه مهمتر" بعد اخلاقى" و فلسفه تربيتى آن است.
از فوائد مهم روزه اين است كه روح انسان را" تلطيف"، و اراده انسان را" قوى"، و غرائز او را" تعديل" مى‏ كند.
روزه ‏دار بايد در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب و همچنين لذت جنسى چشم بپوشد، و عملا ثابت كند كه او همچون حيوان در بند اصطبل و علف نيست، او مى‏ تواند زمام نفس سركش را به دست گيرد، و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.

در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه همين اثر روحانى و معنوى آن است، انسانى كه انواع غذاها و نوشابه‏ ها در اختيار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى‏ رود، همانند درختانى است كه در پناه ديوارهاى باغ بر لب نهرها مى‏ رويند، اين درختان نازپرورده، بسيار كم مقاومت و كم‏ دوامند، اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى ‏شوند، و مى ‏خشكند.
اما درختانى كه از لابلاى صخره ‏ها در دل كوه‏ ها و بيابانها مى‏ رويند و نوازشگر شاخه‏ هايشان از همان طفوليت طوفانهاى سخت، و آفتاب سوزان، و سرماى زمستان است، و با انواع محروميت ها دست به گريبانند، محكم و با دوام و پر استقامت و سخت‏كوش و سخت‏ جانند!.
روزه نيز با روح و جان انسان همين عمل را انجام مى ‏دهد و با محدوديت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى ‏بخشد، و چون غرائز سركش را كنترل مى‏ كند بر قلب انسان نور و صفا مى‏ پاشد.
خلاصه روزه انسان را از عالم حيوانيت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى ‏دهد، جمله لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ در آیه 183 بقره (باشد كه پرهيزگار شويد) اشاره به همه اين حقايق است.
و نيز حديث معروف الصوم جنة من النار :" روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ" اشاره به همين موضوع است( بحار الانوار جلد 96 صفحه 256).
در حديث ديگرى از على علیه السلام مى‏خوانيم كه از پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم پرسيدند:
چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟ فرمود:
« الصوم يسود وجهه، و الصدقة تكسر ظهره، و الحب فى اللَّه و المواظبة على العمل الصالح يقطع دابره، و الاستغفار يقطع وتينه »
" روزه روى شيطان را سياه مى‏ كند، و انفاق در راه خدا پشت او را مى‏ شكند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى‏ كند، و استغفار رگ قلب او را مى ‏برد"! (بحار الانوار جلد 96 صفحه 255).

در نهج البلاغه به هنگامى كه امير مؤمنان على علیه السلام فلسفه عبادات را بيان مى ‏كند به روزه كه مى ‏رسد چنين مى ‏فرمايد:
و الصيام ابتلاء لاخلاص الخلق :" خداوند روزه را از اين جهت تشريع فرموده كه روح اخلاص در مردم پرورش يابد"! ( نهج البلاغه كلمات قصار شماره 252).
و نيز در حديث ديگرى از پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم مى‏ خوانيم:
ان للجنة بابا يدعى الريان لا يدخل فيها الا الصائمون :" بهشت درى دارد به نام" ريان" (سيراب شده) كه تنها روزه‏ داران از آن وارد مى ‏شوند.
مرحوم صدوق در" معانى الاخبار" در شرح اين حديث مى ‏نويسد انتخاب اين نام براى اين در بهشت به خاطر آن است كه بيشترين زحمت روزه دار از ناحيه عطش است، هنگامى كه روزه‏ داران از اين در وارد مى ‏شوند چنان سيراب مى ‏گردند كه بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد ( بحار الانوار جلد 96 صفحه 252).
اثر اجتماعى روزه
بر كسى پوشيده نيست. روزه يك درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است، با انجام اين دستور مذهبى، افراد متمكن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى ‏يابند، و هم با صرفه ‏جويى در غذاى شبانه روزى خود مى ‏توانند به كمك آنها بشتابند.
البته ممكن است با توصيف حال گرسنگان و محرومان، سيران را متوجه حال گرسنگان ساخت، ولى اگر اين مساله جنبه حسى و عينى به خود بگيرد اثر ديگرى دارد، روزه به اين موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى‏ دهد، لذا در حديث معروفى از امام صادق علیه السلام نقل شده كه" هشام بن حكم" از علت تشريع روزه پرسيد،
امام علیه السلام فرمود:
انما فرض اللَّه الصيام ليستوى به الغنى و الفقير و ذلك ان الغنى لم يكن ليجد مس الجوع فيرحم الفقير، و ان الغنى كلما اراد شيئا قدر عليه، فاراد اللَّه تعالى ان يسوى بين خلقه، و ان يذيق الغنى مس الجوع و الالم، ليرق على الضعيف و يرحم الجائع :" روزه به اين دليل واجب شده است كه ميان فقير و غنى مساوات بر قرار گردد، و اين به خاطر آن است كه غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقير اداى حق كند، چرا كه اغنياء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است، خدا مى‏ خواهد ميان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنياء بچشاند تا به ضعيفان و گرسنگان رحم كنند" ( وسائل الشيعه جلد 7 باب اول كتاب صوم صفحه 3).
راستى اگر كشورهاى ثروتمند جهان چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم اينهمه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟!
اثر بهداشتى و درمانى روزه
در طب امروز و همچنين طب قديم، اثر معجزه ‏آساى" امساك" در درمان انواع بيماريها به ثبوت رسيده و قابل انكار نيست، كمتر طبيبى است كه در نوشته‏ هاى خود اشاره ‏اى به اين حقيقت نكرده باشد، زيرا مى‏ دانيم عامل بسيارى از بيماريها زياده روى در خوردن غذاهاى مختلف است، چون مواد اضافى، جذب نشده به صورت چربيهاى مزاحم در نقاط مختلف بدن، يا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ‏ماند، اين مواد اضافى در لابلاى عضلات بدن در واقع لجنزارهاى متعفنى براى پرورش انواع ميكربهاى بيمارى ‏هاى عفونى است، و در اين حال بهترين راه براى مبارزه با اين بيماريها نابود كردن اين لجنزارها از طريق امساك و روزه است!
روزه زباله‏ ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى ‏سوزاند، و در واقع بدن را" خانه تكانى" مى ‏كند.
بعلاوه يك نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاه هاى گوارشى و عامل مؤثرى براى سرويس كردن آنها است، و با توجه به اينكه اين دستگاه از حساسترين دستگاه هاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول كار است، اين استراحت براى آنها نهايت لزوم را دارد.
بديهى است شخص روزه ‏دار طبق دستور اسلام به هنگام" افطار" و" سحور" نبايد در غذا افراط و زياده روى كند، تا از اين اثر بهداشتى نتيجه كامل بگيرد، در غير اين صورت ممكن است نتيجه بر عكس شود.
" الكسى سوفورين" دانشمند روسى در كتاب خود مى ‏نويسد:
" درمان از طريق روزه فائده ويژه‏ اى براى درمان كم خونى، ضعف روده ‏ها التهاب بسيط و مزمن، دملهاى خارجى و داخلى، سل، اسكليروز، روماتيسم، نقرس، استسقاء، نوراستنى، عرق النساء، خراز (ريختگى پوست)، بيماريهاى چشم، مرض قند، بيماريهاى جلدى، بيماريهاى كليه، كبد و بيماريهاى ديگر دارد.
معالجه از طريق امساك اختصاص به بيماريهاى فوق ندارد، بلكه بيماريهايى كه مربوط به اصول جسم انسان است و با سلولهاى جسم آميخته شده همانند:
سرطان سفليس، سل و طاعون را نيز شفا مى ‏بخشد"! « روزه روش نوين براى درمان بيماريها" صفحه 65 چاپ اول ».
در حديث معروفى پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم اسلام مى ‏فرمايد:"
صوموا تصحوا :" روزه بگيريد تا سالم شويد" ( بحار الانوار جلد 96 صفحه 255 ).
و در حديث معروف ديگر نيز از پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم رسيده است:
المعدة بيت كل داء و الحمية راس كل دواء:" معده خانه تمام دردها است و امساك بالاترين داروها"! (بحار الانوار جلد 14 قديم).
منبع: تفسیر نمونه ج1 ذیل آیه 183 سوره بقره

توجه: منابع معرقی شده برای روایات، منابعی هستند که در تفسیر نمونه معرفی شده اند.