بديهى است كه مراجعه به اهل كتاب براى يافتن اطلاعات بيشتر و گسترده ‏تر درباره حيات بشر و آغاز و پايان جهان، اختصاص به دوره ظهور اسلام نداشته، بلكه يهوديان و نصرانيان نيز به علت صبغه علمى و اهل كتاب بودنشان، قبل از اسلام، محور مراجعه عرب‏ها و قبايل بدوى بودند.

برخى آيات قرآن نيز گواه براين امر هستند، زيرا در برخى آيات آمده كه اگر در مواردى، از علم و دانش برخوردار نيستند، به اهل كتاب مراجعه كرده و از آنها سؤال كنند، مانند:
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛
«ما پيش از تو جز مردانى كه به آنان وحى مى‏ كرديم، نفرستاديم (همه انسان بودند و از جنس بشر)، اگر نمى‏ دانيد، از آگاهان بپرسيد». ( انبياء، 7)
طبرسى در ذيل آيه شريفه به معانى اهل ذكر اشاره مى ‏كند و به نقل از حسن و قتاده مى‏ گويد: مقصود از اهل ذكر، اهل تورات و انجيل هستند. ( طبرسى، مجمع
البيان، ج 4، ص 64؛ محمد حسين طباطبايى، الميزان، ج 14، ص 254)(البته در روایاتی از شیعه منظور از اهل الذکر را اهل بیت علیهم السلام معرفی کرده اند. جهت اطلاع به چرایی این مساله به تفاسیر معتبر رجوع فرمایید.مدیر سایت )
در آيه ديگر آمده است:
وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى‏ تِسْعَ آياتٍ بَيِّناتٍ فَسْئَلْ بَنِي إِسْرائِيلَ إِذْ جاءَهُمْ فَقالَ لَهُ فِرْعَوْنُ إِنِّي لَأَظُنُّكَ يا مُوسى‏ مَسْحُوراً؛
«ما به موسى نه معجزه روشن داديم، پس از بنى اسرائيل سؤال كن، آن زمان كه (موسى) به سراغ آنها آمد. فرعون به او گفت: اى موسى، گمان مى ‏كنم تو ديوانه يا ساحرى». ( اسراء، 101)
مخاطب آيه مذكور در ظاهر پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم بوده و از او خواسته شده تا از بنى اسرائيل سؤال كند. مرحوم طبرسى مى‏ گويد: آيه شريفه متضمن امر بر پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم است كه از بنى اسرائيل سؤال كند تا حجت برآنها كامل‏تر شود. ( طبرسى، مجمع البيان، ج 3، ص 685)
آيات ديگرى نيز وجود دارند كه مخاطب آن مشركان هستند و در آنها خداوند متعال از مخالفان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مى ‏خواهد تا به اهل كتاب براى آگاهى از حقانيت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مراجعه كنند. (مائده، 82)
بدين‏سان، اهل كتاب به ‏ويژه عالمان منصف آنها، قبل از ظهور اسلام و همزمان با آغاز نزول، محل مراجعه بوده ‏اند و چه ‏بسا پاسخ ‏هاى صحيح و مناسبى نيز از
طرف آنها ارائه مى ‏شد، خصوصا اگر به استناد تورات و انجيل، پاسخ مى ‏دادند، كه در آن مقطع، بخش‏هايى از آن، همچنان از تحريف به سلامت مانده بود.
ازاين‏رو، مراجعه عرب‏ها، قبل از ظهور اسلام و همزمان با آن، امرى طبيعى و مجاز شمرده مى‏ شد و نه ‏تنها منشأ تحريف در تفسير و تاريخ اسلام نبوده، چه‏ بسا سودمند و به اقتضاى مراجعه عالم به جاهل بوده است. اما پس از آن‏كه يهوديان مخالفت خود را با اسلام اظهار كردند و به توطئه و كارشكنى در امور مسلمين پرداختند، چنين مراجعه‏ اى ديگر پسنديده به نظر نمى‏ رسيد، بلكه در مواردى نيز مورد نهى شديد پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم واقع مى ‏شد، زيرا يهود همچنان درصدد تضعيف مسلمين، به‏ ويژه هجمه علمى و فرهنگى بود تا بدين وسيله، پايه ‏هاى دينى و مذهبى مسلمين را سست و بى ‏اعتبار گرداند و با ورود مطالب دروغ و دست ‏ساز، طهارت و سلامت آنها را دستخوش اشكال كند.
لذا اگر اطلاعات مسلمين در مواردى كه به اهل كتاب رجوع كردند، نه ‏تنها با مطالب قرآن و سخنان معصومين عليه السّلام تعارضى نداشت، بلكه از هرگونه دروغ ‏پردازى نيز به دور بود، چنين مراجعه‏ اى مورد نهى واقع نمى ‏شد و از هيچ حرمتى برخوردار نمى ‏بود، حتى چه ‏بسا در توضيح آيات قرآن به ‏كار گرفته مى ‏شد؛ اما اگر آن اطلاعات، با مطالب قرآن و تفسير معصومين عليهم السّلام، تعارض مى‏ داشت، مراجعه به اهل كتاب در آن موارد حرام مى‏ بود.(البته با وجود ائمه علیهم السلام، رجوع به غیر، ظلم به خویشتن است.مدیر سایت)
دلايل عدم جواز رجوع به اهل كتاب‏
مهم‏ترين دليل بر نادرستى مراجعه به اهل كتاب، نهى خداوند متعال در اين آيه شريفه است كه مى‏ فرمايد:
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لا يَأْلُونَكُمْ خَبالًا وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ؛
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد، محرم اسرارى از غير خود، انتخاب نكنيد، آنها از هرگونه شر و فسادى درباره شما، كوتاهى نمى‏ كنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشيد، نشانه‏ هاى دشمنى از دهان آنها آشكار شده است». آل عمران، 118)
طبرسى در ذيل آيه شريفه مى‏ فرمايد: آيه شريفه درباره مسلمانانى است كه به يهود مراجعه مى‏ كردند، زيرا بين آنها خويشى و قرابت برقرار بود. ( طبرسى، همان، ج 1، ص 820)
آيه شريفه در مقام نهى مسلمين است تا در مراجعه به يهوديان، سستى، ضعف و فتور از خود نشان ندهند. تعبير «خبالا» اشاره به تحريف عقلى يهود دارد و مسلمين را بدان‏ جهت از آن نهى كرده ‏اند تا مبادا در مراجعه به يهود، دچار ذهنيات نادرست شد. در آيه شريفه، يهود دشمنان مسلمين قلمداد شده ‏اند.
خداوند متعال در آيه ديگر مى‏ فرمايد:
وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَ ما يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ؛
«جمعى از اهل كتاب (از يهود) دوست داشتند شما را گمراه كنند؛ آنها گمراه نمى ‏كنند، مگر خودشان را و نمى ‏فهمند. اى اهل كتاب چرا به آيات خدا كافر مى ‏شويد، درحالى‏ كه (به درستى آن) گواهى مى‏ دهيد؟ اى اهل كتاب، چرا حق را با باطل مى ‏آميزيد و مشتبه مى‏ كنید و حقيقت را پوشيده مى ‏داريد، در حالى‏كه مى‏ دانيد؟» ( آل عمران، 69- 71)
در آيات مذكور، خداوند متعال خطاب به يهود و نصارى كرده و از مخالفت آنها با مسلمين و تضعيف آنها خبر مى‏ دهد. ازاين‏رو، طبيعى است كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم مسلمين را از مراجعه به يهود برحذر دارد، به ‏ويژه در اخذ گفتارهايى در تفسير آيات، زيرا آنان به دليل عناد و لجاجتى كه با اسلام داشته و دارند، به انكار حقايق تورات و انجيل‏ پرداخته و مطالب دروغى را در بين مسلمين منتشر مى ‏كنند كه با قرآن و كلام معصوم سازگارى ندارد.
بدين دليل پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم در مواردى، مسلمانان را از مراجعه به اهل كتاب، بازداشته است و آن را عملى غير مشروع مى ‏داند.
صحابه ويژه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نيز همانند آن حضرت، ديگران را از اين‏كار منع كرده‏ اند.
از ابن عباس گزارش شده كه گروهى را كه تمايل به مراجعه اهل كتاب داشتند، مورد عتاب قرار داده و گفته بود: چرا و چگونه به‏ سوى اهل كتاب مى ‏رويد و از
آنها پرسش مى ‏كنيد، درحالى ‏كه قرآن، كه همه شما در محضر او هستيد، از طرف خدا بر پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نازل شده، گويا و رسا است و از هرگونه
تحريف و آشفتگى به دور است، ولى اهل كتاب كه شما به آنها مراجعه مى ‏كنيد، كتاب آسمانى خود را تحريف كرده و تغيير داده ‏اند و خود به نوشتن مطالب آن مبادرت كرده ‏اند. ( بخارى، صحيح بخارى، ج 9، ص 136)
از ابن مسعود هم چنين نقل شده است:
لا تسألوا اهل الكتاب فانهم لن يهدوكم و قد اضلّوا انفسهم؛ از اهل كتاب پرسش مكنيد، آنان هرگز شما را هدايت نمى ‏كنند، زيرا خود را گمراه كرده ‏اند. ( ابن حجر، فتح البارى شرح صحيح بخارى، ج 13، ص 259)
طبيعى بود كه صحابه بزرگوار اسلام كه متصل به منبع وحى بودند و از عداوت يهود نيز اطلاع داشتند، به خود اجازه نمى ‏دادند تا به اهل كتاب مراجعه كنند. البته گروهى كه از درون تهى بوده و علم و دانش اندكى داشتند، يا اطلاعى از نهى پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نداشتند و يا نسبت به آن بى‏ توجّه بودند، اهل كتاب را، مدينه فاضله خود دانسته و به آنها مراجعه مى‏ كردند.
برخى خواسته ‏اند بنابر شواهدى، رجوع به اهل كتاب را به‏ طور مطلق مجاز بدانند و آن را پسنديده جلوه دهند. آنها به اين آيه شريفه استناد كرده ‏اند:
فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ؛
« اگر در آن‏چه برتو نازل كرديم، ترديدى دارى، از كسانى كه پيش از تو كتاب آسمانى را مى ‏خواندند، بپرس». « يونس، 94»
درحالى ‏كه به نظر مى‏ رسد خطاب آيه شريفه متوجّه شخص پيامبر و مسلمانان نيست، بلكه متوجه منكران و مشركانى است ( ابو الفتوح رازى، روض الجنان، ج 6، ص 227؛ فضل بن حسن طبرسى، مجمع البيان، ج 5، ص 201) كه در رسالت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم ترديد كرده ‏اند. كسانى كه خود اهل كتابند و به دليل عداوت‏هاى بيهوده، ترديد روامى‏ دارند؛ يعنى مقصود همان يهوديانى هستند كه خداوند خطاب به آنها مى ‏فرمايد: اگر شما كمى انصاف داشته باشيد، با مراجعه به كتاب خود، حق بر شما روشن خواهد شد.
آن‏چه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده، چنين است:
«حدّثوا عن بنى اسرائيل و لا حرج و من كذب علىّ متعمدا، فليتبوء مقعده من النّار»؛
از بنى اسرائيل نقل نماييد و حرجى برآن نيست و هركس به عمد برمن به‏ دروغ نسبتى را بدهد، جايگاه او در جهنم است.( مکاتیب الرسول، احمدی میانجی،ج 1،ص 530 بر اساس نرم افزار جامع الاحادیث)
چنين حديثى مى ‏بايد در تأييد مطالبى از بنى ‏اسرائيل باشد كه با مطالب قرآن و كلام معصوم عليه السّلام سازگارى دارد، مانند اصول كلى دين و چه‏ بسا آنها به
عنوان استشهاد مطالب قرآنى، ذكر مى ‏شوند و يا آن‏كه، اساسا حديث مذكور دلالتى بر مراجعه به اهل كتاب ندارد، بلكه تنها در مقام اجازه در نقل و شنيدن كلام آنان و نه تأييد و تصديق گفتار آنان است، زيرا كلام آنان از مطالب جعلى، اساطير و غير معقول برخوردار بود و هرشنونده عاقلى به نادرستى آن پى ‏مى‏ برد. لذا حضرت در پايان گفتار خود مى ‏فرمايد: هركس به عمد دروغى را برمن نسبت دهد، جايگاه او در جهنم است.
در روايتى ديگر نيز از پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم آمده است:
«تحدّثوا عن بنى اسرائيل و لا حرج، فانّكم لا تحدّثون عنهم بشئ الّا و قد كان فيهم أعجب منه»؛( منبع ؟ )
از بنى اسرائيل، حديث نماييد و حرجى برآن نيست. همانا شما از آنها حديث نخواهيد كرد، مگر درباره آن شگفت ‏زده شده و تعجب خواهيد كرد.
بدين ‏جهت حديث «حدّثوا»، دلالتى بر جواز مراجعه ندارد و اگر از آن استفاده جواز شده، در موارد مجاز بوده و يا در مقطع خاصى بوده كه پس از نهى صريح پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم، ديگر اعتبارى بر جواز مطلق، نداشته و ندارد.
منبع: کتاب روش های تفسیر قرآن(دکتر مودب)

توجه: منابع معرفی شده در متن، همان منابعی است که در کتاب روش های تفسیر قرآن معرفی شده اند.