اينكه برخي مي‏گويند ما با ارواح موكّل سماوات يا با فرشتگان يا با جنيان يا با ارواح مردگان يا زندگان ارتباط برقرار كرديم. راه اثبات ندارد حتّي براي خودشان؛ اگرچه ثبوتاً ممكن است كه انسان با فرشته‏هاي موكّل آسمان يا زمين يا با شياطين انس و جن يا با ارواح مردگان و زنده ارتباط برقرار كند، زيرا اينها مجرّد هستند و انسان هم داراي روح مجرّد است و مجرّد مي‏تواند با مجرّد ديگر ارتباط برقرار كند. امّا راه اثبات، آسان نيست.
انسان مي‏تواند با اين موجودات رابطه برقرار كند، ولي اگر كسي مدّعي ارتباط بود، دليلي براي اثبات آن ندارد. اگر بگويد: من روح يا فرشته را ديدم، حداكثر آن است كه در مثال متصل؛ يعني در حسّ مشترك درون خود ديده است نه بيرون، چون اگر در بيرون ببيند، بايد هر كسي كه حس سالم داشته باشد هم بتواند آن را مشاهده كند، گذشته از اينكه روح، موجودي مجرّد است و هرگز قابل ديدن نيست.
بنابر آنچه گذشت، در مواردي كه احياناً از احضار ارواح سخن به ميان مي‏آيد كه چگونه روح را با اينكه امر مجرّدي است، در خانه‏اي حاضر مي‏كنند يا اين شبهه مطرح است كه چگونه روح شخص ديگر را در حالي كه مشغول كار خود است، احضار مي‏كنند و يا اين سؤال مطرح مي‏شود كه روح بعد از رها كردن بدن و ورود در نشئه آخرت، دروغ نمي‏گويد، پس چرا فلان روح دروغ گفت؟ يا چرا اين دو روح كه ما احضار كرديم، دو گونه حرف زدند، اين شبهات بر اساس اين توهّم است كه اين اشخاص با خود روح خارجي در ارتباط هستند و آن را احضار مي‏كنند؛ در حالي كه هيچ كدام از اين امور، ارتباط با واقع نيست، بلكه اين گونه از ارتباطها در خيال متّصل است نه مثال منفصل؛ يعني در نهان خود آدم است. همان طور كه اين نهان، در خواب ظهور مي‏كند و به صورت «اضغاث احلام» يا به صورت خواب خوب درمي‏آيد، در بيداري هم اگر كسي اين نهان را تقويت كند، يا به صورت اضغاث احلام يا به صورت رؤياهاي صادقه درمي‏آيد. اين روح كه با آن ارتباط پيدا مي‏كند، در محدوده خيال متصل شخص احضاركننده و حاضران در آن محفل حضور دارد؛ نه اينكه روح كه امري مجرّد است به آن محل مادي بيايد يا روح زنده‏اي را از بدنش جدا كنند و در اتاق خاص احضار كنند و يا با حفظ تعلّق روح به آن بدن، او را حاضر كنند. ما هر چه را بپنداريم، اين پندار را، اراده در صورت تقويت شدن مي‏سازد و اگر اراده چيزي را ساخت ما آن را مي‏بينيم يا مي‏شنويم. ممكن است كه در عالم خواب يا بيداري، به عنوان احضار روح، شخصي را در اتاق خود حاضر كند كه خود يا ديگران هم ببينند، امّا اين ديدن مربوط به مثال و خيال متصل اينهاست و ابزار ديدن هم باصره دروني است نه بيروني وگرنه، هر كسي كه از چشم سالم برخوردار باشد، بايد بتواند آن را مشاهده كند.
منبع: کتاب قرآن در قرآن صص 121-119